آوای ایرانیان:  بنا بر تصویب اعضای شورای سیاست گذاری “آوای ایرانیان” ، سلسله مقالات پژوهشی “سازشناسی” به عنوان یکی از جامع ترین و کامل ترین مباحث در خصوص “سازشناسی” و تاریخچه سارها در چندین قسمت برای استفاده بهینه برای دانشجویان رشته های موسیقایی و همچنین هنرجویان و علاقه مندان به هنر  موسیقی منتشر میشود.

شورای سیاست گذاری این مجموعه امیدوار است که این سلسله مقالات که به  همت گروه گردآوردنده  “آوای ایرانیان”  جمع آوری شده است مورد استفاده بهینه مخاطبان قرار گیرد.

گفتنی است ، این سلسله مقالات در قالب بیش از ۱۰۰ قسمت به مخاطبان عرضه میشود.

نگاهی به جایگاه ساز بربت در تاریخ موسیقی ایران

 من هیچ ندانم که مرا آن که سرشت              ازاهلبهشتکردیادوزخ زشت

     جامیوبُتیوبربتیبرلبکشت                 اینهرسهمرانقدوترانسیهبهشت

“خیام”

َبربَت یا عود سازیست زهی این ساز درحقیقت‌نوعی‌سمبل‌تاریخی‌برای‌سازهای‌ایرانی‌است.

. جورجفارمراز “ابنسلمی” (وفات ۹۰۴ م.) و “ابنخلدون” (وفات ۹۱۲ م.) به عنوان دو مرد آگاه در زمینه موسیقی مشرق زمین نام می برند که در مورد پیدایش ساز عود تحقیقات فراوانی داشته اند.  اظهارات ابن خردادبه (۳۰۰-۲۱۱ ق) جغرافی دان نامی ایران که در زمینه موسیقی نیز تالیفات بسیاری دارد، در صدر قرار دارد و این دانشمند ایرانی علاوه بر تحقیقات بسیار در مورد سازهای وطن خود، به آلات موسیقی سایر کشورها نیز پرداخته است. و در خصوص ساز عود گفته است این ساز در ایران‌ پیش از اسلام‌ به‌نام‌ بربت‌ شناخته‌ می‌شده است .

 وجود ساز بربت رایران

آنچه با مطالعه کتابهای پژوهشی و تاریخی موسیقی می توان مشاهده نمود حضور سازیست با کاسه بیضی شکل و عمق نسبتا زیاد که سراسر آن با چوب پوشیده شده است. بزرگی کاسه ساز و کوتاه بودن دسته آن نسبت به کاسه، این ساز را در تصاویر و نقش برجسته ها و یا آثار تاریخی به جا مانده -که در آنها حضور این ساز دیده می شود- از سازهای مشابه و هم خانواده مانند تنبور یا دوتار متمایز می سازد. متاسفانه امروز تاریخ مکتوبی از چگونگی پیدایش این ساز و استفاده موسیقایی از آن در دست نیست. آنچه داریم تنها روایت های داستان گونه ایست از اواخر دوره ساسانیان که در مورد فردی به نام باربَد، نوازنده و خواننده مشهور دربار خسرو پرویز، نقل شده است. اینطور که مشخص است باربد آنچنان در موسیقی چیره دست بوده است که داستانهای بسیاری در مورد نوازندگی این موسیقی دان بزرگ در حافظه تاریخ باقی مانده است که از آنها می توان به مرگ شبدیز ویاداستان سبز در سبز اشاره کرد ، تحقیقات قابل استناد می توان چگونگی تبدیل باربد به بربت امروزی را اثبات نمود. از جمله دکتر شفیعی کدکنی بااشاره به دقایقی ازنکات تاریخی ارتباط بین باربد و بربت، پسندیده‌تر می‌داند که آن دو از یک ریشه دانسته شود). اندکی تامل در این زمینه این روایت که نام بربط را مرکب از دو واژه بَر (به معنای سینه) و بط (به معنای مرغابی) می پندارد دور از ذهن می سازد. هرچند که تشبیه بربت ایستاده به مرغابی، تصویر و برداشت زیباییست ولی از نظر تاریخی نمی توان نام این ساز را بر گرفته از بربط به معنای سینه مرغابی دانست و نام باربد به این ساز نزدیک تر و قابل تامل تر است. این نیز مسلم است که کتابت کلمه بربط در متون فارسی با املای عربی (یعنی بربط ، نه بربت) هرگز به معنای تعلق این ساز به اعراب نیست، بلکه تنها نمودار نفوذ فرهنگ عربی و اسلامی است.

بربت در اوایل ورود اعراب به ایران به کشورهای عربی راه پیدا کرده و جانشین سازی به نام مزهر شده است. ظاهرا اعراب آنرا عود نامیده اند استفاده از چوب بسیار بهتر از پوست است زیرا پوست در برابر دمای محیط واکنش زیادی نشان می دهد و تعادل کوکی ساز به هم می خورد. فارمر به کارگیری و ترویج عود صفحه چوبی را به جای مزهر صفحه پوستی، به نصربن حارث (قرن اول) منتسب کرده و از رواج عود در دوران بت پرستی در عربستان خبر داده است.

پس از گذشت سالها موسیقی ایرانی در کشورهای عرب زبان هم متداول شد و در این میان سازهای موسیقی ایران توسط موسیقی دانان ایرانی به آنها تعلیم داده شد و رفته رفته ساز عود به ساز اول موسیقی عرب تبدیل می شود و همراه با مسلمانان و نوازندگان ایرانی به جنوب اسپانیا و اروپا راه می یابد و در آنجا نیز نقش خود را ایفا می کند تا جایی که در کلیسا هم آوازهای گریگورین با ساز عود همراه می شود و به مرور زمان عود در اروپا به لوت تبدیل می شود. نابغه بزرگ موسیقی جهان، باخ، برای این ساز قطعاتی می نویسد و به این ترتیب این ساز در اروپا به حیات خود ادامه می دهد.

عود مهمترین و کاملترین ساز موسیقی ایران بوده که محققان موسیقی بیشترین تحقیق خود را بر اساس این ساز انجام داده اند. ابونصر فارابی (۳۳۹-۲۵۹ ق) در کتاب “الموسیقی الکبیر”، ابوعلی سینا (۳۷۰-۴۲۸ ق) در دو رساله موسیقی از کتابهای “شفا” ،صفیالدیناُرموی (وفات ۶۵۶ ق) در کتاب “رسالهالشرفیه” و “الادوار”،قطبالدینشیرازی (وفات ۷۱۰ ق) در کتاب “درهّالتاج”،عبدالقادرمراغی (وفات ۸۳۸ ق) که به عبدالقادر عودی معروف بوده است در کتابهای “مقاصد الالحان” و “جامع الالحان” به ساز عود پرداخته اند.

فارابی موسیقی دان بزرگ ایرانی در کتاب الموسیقی الکبیر خود، عود را چنین معرفی می کند:

« یکی از وسایل موسیقی عود می باشد که مقاله با این ساز شروع می شود زیرا مشهورترین ساز موسیقی است».

از نوشته های این بزرگان می توان به درجه اهمیت عود در موسیقی قدیم ایران پی برد.

 ۲.   خاموشی موسیقی وخروج ساز بربت از ایران

سلسله صفویه پس از چندین تهاجم خارجی، برای فرهنگ ایرانی رنسانسی به وجود آورد که از قرن ۱۶ تا ۱۸ میلادی به طول انجامید. در دوره صفویه موسیقی ایران رو به ضعف نهاد. از آنجا که نمونه های معماری و هنرهای مستظرفه صفویه بسیار بارز هستند به نظر می رسد که در این دوره به پیشرفت موسیقی بر خلاف هنرهای دیگری چون نقاشی و کاشیکاری، رغبت زیادی نشان داده نشده است و به ویژه در جنبه های نظری آن پیشرفت خاصی حاصل نشد. به علت باورهای مذهبی و تحریم موسیقی، موسیقی نوازان اقبال و پذیرشی نیافتند. موسیقی نیز به تدریج حمایت اجتماعی خود را از دست داد و این وضعیت تا قرن بیستم ادامه یافت. در چنین فضایی طبیعتا بیشترین ضربه را سازی می پذیرد که بیشترین اهمیت را داشته و برای مردم آشناتر بوده و به همین دلیل حساسیت بیشتری روی ساز عود ایجاد می شود و باعث ترک این ساز توسط نوازندگان و سازندگان آن می شود.

.   ورود دوباره و احیای سازبربت در  ایران

آقا علی اکبر فراهانی و آقا غلامحسین (نوازندگان دوره قاجار)، آقا حسینقلی (فوت ۱۲۹۴)، میرزا عبدالله (فوت ۱۲۹۶)، درویش خان (فوت ۱۳۰۵)، ابوالحسن صبا (فوت ۱۳۳۶) و علینقی وزیری (فوت ۱۳۵۸).

در این دوره محدودیت های موسیقی کمتر شده و کم کم راه جدید خود را آغاز می کند، تا جایی که در سال ۱۳۰۲ ه.ش. کلنل علینقی وزیری هنرستان موسیقی را با نام مدرسه عالی موسیقی بنیان گذارد. روح الله خالقی که به عنوان اولین معلم تئوری و هارمونی در مدرسه ملی موسیقی تدریس می کرد در سال ۱۳۲۴ ه.ش. انجمن موسیقی ملی را با هدف گسترش موسیقی ایرانی بنا نهاد. استاد خالقی برای تدریس سازهای عود و قانون که در آن زمان استادی در ایران نداشتند، از نوازندگان و استادان عرب دعوت به عمل آورد ولی عدم آشنایی این اساتید با ردیف و دستگاه های موسیقی ایرانی باعث شده بود که این ساز به عنوان ساز تخصصی در مدرسه موسیقی تدریس نشود.

در پی این اقدامات، استاد خالقی تصمیم گرفت دو نفر از استادان تار و ویلن مدرسه موسیقی را به نام های اکبر محسنی و مهدی مفتاح به عراق فرستاده تا علاوه بر تهیه ساز، شیوه نوازندگی این ساز را بهتر آموزش ببینند. اما این کار نیز نافرجام ماند زیرا آقای محسنی با همان روش و شیوه نوازندگی تار، عود می نواخت و آقای مفتاح ساز قانون را انتخاب کردند و شیوه های نواختن این ساز فراموش شده را با خود به ایران آوردند. کم کم عقیده ها برآن شد که با ساز عود نمی توان موسیقی سنتی ایران را به طور شایسته و قابل قبول نواخت و آن را از سازهای سنتی دور می دانستند.

در همین دوران است که استاد منصور نریمان تصمیم به یادگیری نواختن ساز بربت می گیرند و احاطه کامل ایشان به ساز تار و موسیقی دستگاهی ایران باعث می شود با پشتکار بسیار بتوانند بر نواختن ساز بربت تسلط کافی پیدا کنند. استاد نریمان به صورت مکاتبه ای با استاد خالقی که در آن زمان ریاست مدرسه عالی موسیقی را بر عهده داشته، در تماس بودند و درس های بسیاری در زمینه تئوری موسیقی از آن استاد گرانمایه گرفتند. در حال حاضر تمام کسانی که در ایران به طور تخصصی بربت می نوازند، یا به طور مستقیم شاگرد استاد نریمان بوده اند و یا غیر مستقیم از شاگردان ایشان، کتاب های تالیف شده و یا از طریق گوش دادن به ساز استاد نواختن بربت را فرا گرفته اند و به این ترتیب می توان استاد منصور نریمان را “پدر عود ایران” نامید.

منصور نریمان با هدف تثبیت حضور این ساز ایرانی در موسیقی امروز ایران کتاب هایی برای آموزش صحیح نوازندگی بربت در اجرای موسیقی ایرانی تالیف کرده است که کتاب های “شیوه بربت نوازی” و “۴۲ قطعه برای عود” ( که شامل پیش درآمد، چهار مضراب، رنگ و قطعات ضربی در چهارچوب ردیف موسیقی ایرانی می باشد) منتشر شده است و کتاب “ردیف موسیقی ایرانی برای بربت” نیز در آینده نزدیک به چاپ خواهد رسید. با آموزش این کتاب ها در هنرستان و دانشکده موسیقی به نظر می آید که ساز بربت در ایران جان دوباره ای گرفته است و روز به روز بر تعداد نوازندگان و علاقه مندان این ساز اصیل ایرانی افزوده می شود.

منبع: آوای ایرانیان

با تشکر از دکتر جهاندار مهرافشا