به شوق هوشنگ جاوید(زادروزِ مؤلف کتاب «موسیقی رمضان در ایران»)
سختکوشان بی ادعایِ عرصه موسیقی

نگارش : محمدرضا ممتازواحد
نمی دانم که چرا آغاز سخن را با گفتار ارزشمندی از شادروان «سید ابوالقاسم اِنجوی شیرازی» می خواهم آغاز کنم. شاید یکی از دلایل آن، تأثیرپذیری پژوهشگر ارجمند و گرامی «هوشنگ جاوید» از این دانشمند بزرگ بوده است: «این موسیقی (مقامی) و فرهنگ توده، چنان عرصه پهناوری دارد که نیروی انسانی چند هزار نفری کاردان مطلع و علاقمند، باید سالها به مطالعه و تحقیق علمی و گردآوری فنی و اصولی بپردازد و موارد آنها را از حافظه سالخوردگان و هنرمندانِ هنر ناحیه بگیرد و ثبت و ضبط کند» (۱)
هوشنگ جاوید نامی آشنا برای دوستداران گنجینه موسیقی نواحی است. مردی که بی تعارف، عمر خود را وقف موسیقی کرد. اگر خدمات و زحمات چهار دهه اخیر هوشنگ جاوید را به کنار نهیم و فقط به کتاب ارزشمند «موسیقی رمضان در ایران» وی بسنده نماییم، به زعم نگارنده، همین کتاب برای قرن اخیر بس است و کفایت می کند. اثر جاودانه ای که بسیاری از سنت ها و آیین های فراموش شده و یا رو به فراموش ماه رمضان را به صورت مکتوب درآورد. از چاووش خوانی (استقبال خوانی) تا الوداع خوانی (بدرقه خوانی) و همچنین آداب مناجات خوانان (پیش سحرخوانان) و سحوری خوانان (سحری خوانان) و رمضانیه ها و بسیاری دیگر از رسوم مهجور و مغفول مانده کنونی که با پژوهش های میدانیِ هوشنگ جاوید جمع آوری و تدوین شد. صلوات خوانی، ذکرخوانی، بسم الله خوانی و منقبت خوانی هم از دیگر آیین هایی بودند که در این ایام اجرا می شد و به گفته هوشنگ جاوید، موسیقی هایی که در این ایام نواخته می شدند، به جز منقبت خوانی های شب قدر، همه شاد بودند.
آواها و نواهایی که تا همین ۵۰ – ۶۰ سال پیش نیز کم و بیش در اقصی نقاط کشور شنیده می شد. ذکرخوانی از مهم ترین اجزای موسیقی رمضان از منظر صاحبنظران به خصوص جناب جاوید است. هنری که اشکال مختلفی داشته و هدف از آن، تقویت نیروی معنوی و سوق دادن روزه داران به سمت نیکی و نیکویی است. عبارات و جملات آموزنده ای که با آواها و نواهای موسیقایی توسط بزرگترها برای کوچکترها و جوانان خوانده می شد که متأسفانه اکنون در حال فراموشی است. البته چند سال گذشته، جشنواره ای با عنوان «ذکر و ذاکرین» به اهتمام هوشنگ جاوید و معدود دلسوز فرهنگی دیگر، در تهران برگزار می شد که می توانست تا حد زیادی به آشنایی مردم با این آیین ها کمک کند؛ اما با تغییر مدیریت ها، برگزاری این جشنواره هم به حاشیه رفت.
با نهایت احترام به زحمات و خدمات هوشنگ جاوید در این خصوص، ولی بایستی اذعان داشت که موسیقی رمضان بدون ثبت و «ضبط»، در حال منسوخ شدن و از بین رفتن است. هوشنگ جاوید معتقد است که بهره گیری از آداب و رسوم و نغمه ها، یکی از راه های مؤثر در جذب گردشگر می باشد ولی متولیان فرهنگی و گردشگری نسبت به این مهم بی توجه بوده اند وگرنه مثل کشور ترکیه و برخی از کشورهای عربی، از این آواها و سنن، برای دعوت از گردشگر از یک سو و کسب درآمد و حفظ فرهنگ خود از سوی دیگر می توان بهره برد. (۲)
فارغ از موسیقی رمضان، هوشنگ جاوید در خصوص گنجینه موسیقی نواحی و فرهنگ عامه خدمات و زحمات بسیاری داشته است؛ آن هم در کشوری که فرسخ به فرسخ آن، حایز نغمات خاص خود است. جاوید در این خصوص می گوید: «گستردگی موسیقی نواحی و پهناوری «نواها»، «نیمه ها»، «نالشها»، «هواها»، «مقوم ها»، «پرده ها»، «یولها» و «بالادها» در آن به حدی است که انگار در کنار اقیانوسی از نغمه، به عظمت نقشه ایران ایستاده ایم. هر پنج کیلومتر یک دور ایقاعی جدید، به هر گوشه از این خاک که سر بکشیم، اولین نغمه های سازی یا آوازی که به گوش انسان می رسد، حکایت از پای بندی به وحدانیت، ارتباط با کائنات و دلبستگی به مقدسات است …» (۳)
برای این پژوهشگر خستگی ناپذیر آرزوی سلامتی و بهروزی داشته و امید است، سیستم فرهنگی کشور و سایر مسئولان و متولیان فرهنگی از آرا و نظرات ارزنده و ارزشمند بزرگانی چون هوشنگ جاوید بهتر و بیشتر بهره مند گردند. چهارده خرداد زادروز میلاد ایشان است که با فاصله کمی از آغاز ماه مبارک رمضان امسال، مصادف شده است.

پی نوشت:
۱٫  اشارات موسیقی- محمد مهدی محمدی- سوره مهر چاپ اول ۱۳۸۶- ص ۵۹
۲٫  روزنامه صبا- گزارشی در مذمت فراموشی نغمه های ماه رمضان- ۱۰ تیر ۱۳۹۳- ص ۱۰
۳٫  اشارات موسیقی- محمد مهدی محمدی- سوره مهر چاپ اول ۱۳۸۶- ص ۶۹

این نوشتار به تاریخ ۱۸ خرداد ۹۵ در ویژه نامه ادب و هنر روزنامه اطلاعات به چاپ رسید.