به گزارش آوای ایرانیان؛ سینمای ایران پیش از انقلاب اسلامی، تنها شاهد حضور چند زن به عنوان کارگردان بوده است.  شهلا ریاحی یکی از این نام‌هاست که در بسیاری از منابع تاریخی او را با فیلم مرجان و به عنوان نخستین فیلم‌ساز زن ایرانی می‌دانند هرچند که در واقع احمد شیرازی فیلم‌بردار این فیلم را دکوپاژ کرده و به عبارتی ساخته است اما از آنجایی‌ که شهلا ریاحی به‌عنوان بازیگر تئاتر کار را بازیگردانی کرد و در آن روزها عمده کار کارگردانی را در گرداندن بازیگران می‌دانستند،   عنوان نخستین کارگردان را به ریاحی اختصاص داده‌اند اما درست‌تر این است که او را بازیگردان مرجان ‌بدانیم تا کارگردان.

روایتی دیگر وجود دارد که نخستین فیلم‌ساز زن ایرانی را فروغ فرخزاد با ساخت مستند خانه سیاه است دانسته اند که این فیلم نیز بی‌شک بدون حمایت‌های ابراهیم گلستان ساخته نمی‌شد اما زیبایی‌شناسی فیلم و همچنین مدیریت کل طرح بر عهده خود فرخزاد بوده است. پس می‌توان فروغ فرخزاد را فرای آنچه در تیتراژ یک فیلم تحت عنوان کارگردان خورده است، نخستین کارگردان زن ایرانی به معنی کلمه کارگردان به‌عنوان مسئول ساخت و تعریف زیباشناسی یک فیلم عنوان کرد.

.

مروا نبیلی نام دیگری است که با مرور تاریخ سینما با آن مواجه می شویم. زن روشنفکری از نزدیکان بیژن الهی که او هم پیش از انقلاب یک فیلم ساخت اما هیچ نسخه‌ای از آن موجود نیست. به‌جز این سه اسم، فیلم‌ساز زنی نداریم تا پس از پیروزی انقلاب اسلامی که عرصه را برای حضور زنان در سینما باز می‌کند یا به‌عبارت‌دیگر با گذشت زمان راه برای فیلم‌سازی زنان باز می‌شود. در هر صورت حضور جدی، پررنگ و متداوم زنان در سینمای ایران به بعد از سال‌های ۱۳۵۷ خورشیدی می‌رسد.

پوران درخشنده

پوران درخشنده نخستین کارگردان مطرح پس از انقلاب است که با ساخت فیلم رابطه در ۱۳۶۵ خورشیدی مطرح شد و با فیلم پرنده‌ کوچک خوشبختی در ۱۳۶۶خورشیدی برنده‌ نخستین سیمرغ زنانه برای بهترین فیلم و تهیه‌کنندگی‌اش از جشنواره فیلم فجر شد.

فیلم‌سازی که در دهه ۵۰ خورشیدی در تلویزیون ملی تجربه مستندسازی داشته است و بعد از انقلاب اسلامی هم به ساخت مستندهای اجتماعی خود ادامه می‌دهد. موضوع مستندهای او درباره بزهکاری‌های اجتماعی و معضلات خانوادگی است و بعدتر می‌بینیم که او در آثار داستانی خود هم پی چنین موضوعاتی را می‌گیرد و حول همین معضلات اجتماعی فیلم می‌سازد. درخشنده در ۱۳۵۴ خورشیدی در سازمان صداوسیما شروع به‌کار کرد و در همان زمان فیلم طاعون  را که درباره طاعون در کردستان در ۱۳۲۸ خورشیدی است، تهیه کرد.

سال بعد نیز فیلم هایی درباره چهارشنبه‌سوری و مراسم سنتی نواحی مختلف ایران و موسیقی نواحی ایران را  تولید کرد. موج، جانماز، سجاده، تحقیقی درباره زنان، اشتغال و صنایع دستی در کردستان و چشمه‌های آب معدنی راه هراز را به تصویر کشید و همان سال مستندهای سه‌گانه صنایع دستی را در کردستان تولید کرد.

در طی سال های  ۱۳۵۸ تا ۱۳۵۹ خورشیدی با ساختن فیلم مستند چرخ ها می‌چرخند مسائل رکود اقتصادی و تعطیلی کارخانه‌ها به‌خصوص ایران ناسیونال (ایران خودرو فعلی) را به تصویر کشاند. شوکران در ۱۷ قسمت که از ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۱ خورشیدی طول کشید، مستندی درباره پدیده اعتیاد در زنان، مردان و کودکان در ایران و مسئله قاچاق مواد مخدر و راه‌های پیشگیری آن است که سه قسمت از آن بیشتر پخش نشد.

پوران درخشنده عضو انجمن‌های فیلمسازان زن آمریکا (WIF)، کارگردانان مستقل آمریکا (IFP) و مرکز بین‌المللی فیلم کودکان و نوجوانان یونسکو (CIFEJ) نیز هست. مهم‌ترین فیلم‌های درخشنده عبارتند از زیر سقف دودی(۱۳۹۵ خورشیدی) – هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند(۱۳۹۱خورشیدی) – بچه‌های ابدی(۱۳۸۵خورشیدی) – رویای خیس(۱۳۸۴خورشیدی) – شمعی در باد(۱۳۸۲خورشیدی) – پرنده کوچک خوشبختی(۱۳۶۶خورشیدی) و رابطه(۱۳۶۵خورشیدی).

مرضیه برومند

مرضیه برومند پیش از آن‌که کارگردان شود، بازیگر سینما و تئاتر محسوب می شد و در آثاری مانند دایره مینا داریوش مهرجویی هم نقش‌آفرینی کرده بود. دیگر کارگردان مهم این نسل با همکاری محمد علی طالبی شاهکاری جاودان در حوزه سینمای کودک ساخت که کارهای انفرادی بعدی هر کدام میزان سهم و درصد مالکیت هنری میان برومند و طالبی را از شهر موش‌ها  مشخص کرد.

هجرت از تلویزیون به سینما برای برومند با شهر موش‌ها بسیار موفقیت‌آمیز بود اما این هجرت عاقبت نداشت و وی همانند شروع پر قدرت بازیگری‌اش و ماندگار نبودن در این حرفه در سینما دوام نیاورد. در دهه‌های بعدی به خانه‌اش تلویزیون بازگشت که با سریال‌های اجتماعی‌اش موفق هم ماند.

به طور کلی بخش جدی‌ از فیلم‌های کودک و نوجوانی که در دهه ۶۰ خورشیدی باب شد و پس‌ از آن هم مسیر خود را در سینمای ایران ادامه داد، متأثر از شکل کار و فضای فکری مرضیه برومند است و از این حیث می‌توان او را یکی از تأثیرگذارترین زنان در سینمای ایران دانست که تمرکز خود را همواره روی سینمای کودک و نوجوان داشته است.

مهم‌ترین فیلم‌ها و سریال‌های برومند  در عرصه سینمایی را می توان شهر موش‌ها(کارگردان عروسکی و هنری- ۱۳۶۴ خورشیدی) – الو الو من جوجوام(نویسنده و کارگردان ـ ۱۳۷۳ خورشیدی) – مربای شیرین(کارگردان ـ ۱۳۷۹خورشیدی) – دربه‌درها (تهیه‌کننده ـ ۱۳۸۳خورشیدی) و شهر موش‌ها۲ (کارگردان ـ ۱۳۹۳خورشیدی) عنوان کرد.  

همچنین آثار تلویزیونی او شامل مدرسه موش‌ها(۱۳۶۰ خورشیدی، کارگردان) – قصه‌های تابه‌تا(۱۳۷۵ خورشیدی، کارگردان) – خونه مادربزرگه(۱۳۶۶ خورشیدی، کارگردان) – آرایشگاه زیبا(۱۳۶۹ خورشیدی، کارگردان) – هتل(۱۳۷۷ خورشیدی) – کارآگاه شمسی و دستیارش مادام(۱۳۸۰خورشیدی، کارگردان) – کتاب‌فروشی هدهد(۱۳۸۵ خورشیدی، کارگردان) و آخرین: آب پریا(۱۳۹۱-۱۳۸۹ خورشیدی) می شود.

رخشان بنی‌اعتماد

درخشنده (رخشان) بنی‌اعتماد، برای آن‌که نام کوچکش با رقیب آن روزهایش، پوران درخشنده، خطای خاطر ایجاد نکند از درخشنده بنی‌اعتماد به رخشان بنی‌اعتماد تغییر نام داد و دهه ۷۰ خورشیدی را با برتری بر رقیب(پوران درخشنده) و دریافت نخستین سیمرغ کارگردانی زنانه برای فیلم نرگس آغاز کرد. هر چند که نامش در تیتراژ برخی فیلم‌ها که در سمت دستیار کارگردانی بوده مانند گل‌های داوودی و تنوره دیو همچنان درخشنده بنی اعتماد مانده است.

فیلم‌های او در جشنواره‌های بین‌المللی مورد تحسین واقع شده‌ و توانسته‌اند در داخل ایران هم توجه تماشاگران و منتقدان را به‌خود جلب کنند. او همسر جهانگیر کوثری و مادر باران کوثری است. بنی‌اعتماد در هفتاد ‌و ‌یکمین جشنواره فیلم ونیز در ۲۰۱۴ میلادی، جایزه بهترین فیلمنامه را برای فیلم قصه‌ها به‌دست آورد.

رخشان بنی‌اعتماد در رشته کارگردانی سینما در دانشکده هنرهای دراماتیک تهران تحصیل کرده است. وی از ۱۳۵۲ خورشیدی با سمت منشی صحنه در تلویزیون مشغول به‌کار شد و تا ۱۳۵۹خورشیدی چند فیلم مستند کوتاه را کارگردانی کرد. بنی‌اعتماد فعالیت سینمایی خود را از ۱۳۶۰ خورشیدی به‌عنوان منشی صحنه فیلم آفتاب‌نشین‌ها و فیلم گل‌های داوودی آغاز و با کارگردانی فیلم خارج از محدوده در ۱۳۶۶ خورشیدی کارگردانی فیلم‌های بلند را شروع کرد. سپس فیلمنامه زرد قناری را نوشت و کارگردانی آن را نیز خود انجام داد. با نوشتن فیلمنامه فیلم نرگس با همکاری فریدون جیرانی و کارگردانی آن، در ۱۳۷۰خورشیدی به عنوان بهترین کارگردان در دهمین جشنواره فیلم فجر برگزیده شد.

پس از آن، فیلم‌های روسری آبی، بانوی اردیبهشت، زیر پوست شهر و خون بازی برای وی افتخارات و جایزه‌های بیشتری به ارمغان آوردند. بنی‌اعتماد برای روسری آبی برنده جایزه فیبرشی جشنواره بین‌المللی فیلم تسالونیکی ۱۹۹۵، نامزد پلنگ طلایی و برنده پلنگ برنزی جشنواره فیلم لوکارنو شد. جایزه ویژه و جایزه فیبرشی جشنواره بین‌المللی فیلم مونترال برای بانوی اردیبهشت در ۱۹۹۸میلادی دیگر دستاورد او بعد از روسری آبی بود. زیرپوست شهر اثر جاودانه او، جایزه بهترین فیلم خارجی زبان و جایزه تماشاگران جشنواره فیلم تورین را در ۲۰۰۱میلادی برایش به ارمغان آورد و جایزه نتپک و جایزه ویژه جشنواره فیلم لوکارنو را برای روزگار ما در ۲۰۰۲میلادی به دستاوردهای خود افزود.

حسین عالمگیر نویسنده کتاب باران کوثری در سینمای ایران درباره شخصیت رخشان بنی‌اعتماد در کتاب خود می‌نویسد: او را نمی‌توان تنها یک کارگردان دانست بهتر است بگوییم کارگردانی او بخشی کوچک از فلسفه تفکر بنی‌اعتماد است تا بدین وسیله ابعاد فکری خود را در قالب فیلم طرح کند. بنی‌اعتماد نمونه یک زن ایرانی است. زنی که می‌گوید زنان ایرانی اگر فرصت و مجال هنر نمایی داشته باشند ابرهایی می‌شوند، که باران‌ها در دامانشان متولد می‌شود.

مهم‌ترین فیلم‌های بنی‌اعتماد عبارتند از آی آدم‌ها(۱۳۹۴خورشیدی)  و قصه‌ها(۱۳۹۲خورشیدی) – خون بازی(۱۳۸۵خورشیدی) – گیلانه(۱۳۸۳خورشیدی) – زیر پوست شهر(۱۳۷۹خورشیدی) – بانوی اردیبهشت(۱۳۷۶خورشیدی) – روسری آبی(۱۳۷۳خورشیدی) و نرگس(۱۳۷۰خورشیدی).

تهمینه میلانی

نام کارگردانان زن که به میان می‌آید، تهمینه میلانی به طور قطع جزو سه اسم نخستی است که به ذهن خطور می‌کند. شاید به این خاطر که او در فیلم‌هایش هم دائم به‌دنبال گرفتن حق زنان است.

تهمینه میلانی در ۱۳۳۹خورشیدی در روستای میلان شهر تبریز به دنیا آمد. بسیار جوان بود که برای نخستین تجربه سینمایی‌اش به‌عنوان منشی صحنه فیلم خط قرمز برگزیده شد. در کنار کار در کارگاه آزاد فیلم به ادامه تحصیل پرداخت. او که به آرامی به‌کار در سینما آشنا می‌شد، به نوشتن فیلمنامه‌هایی مانند اگر فردا بیاید، دوستت دارم مادر، عشق و مرگ و … پرداخت و کار در دیگر فیلم‌های ای ایران، جهیزیه‌ای برای رباب، دل نمک و… دنبال کرد.

نخستین فیلم او بچه‌های طلاق جایزه بهترین فیلم اول را در جشنواره فجر شد و جایزه نقدی آن به او کمک کرد که به‌همراه رضا بانکی و مهدی احمدی فیلم افسانه آه را بسازد. پس از شکست تجاری این فیلم، فیلم کمدی دیگه چه خبر با بازی ماهایا پطروسیان و دانیال حکیمی را ساخت. فیلمی که بسیار پرفروش شد.

میلانی در ۱۳۷۶ خورشیدی و با ایجاد فضای باز سیاسی پس از انتخابات دوم خرداد ریاست جمهوری، فیلم دو زن را ساخت. به‌خاطر ساختن این فیلم، میلانی جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره فیلم فجر را برد و نامزد جایزه بهترین کارگردانی از همین جشنواره شد. میلانی پس از موفقیت فیلم دو زن فیلم‌های نیمه پنهان و واکنش پنجم و هر سه با بازی نیکی کریمی را ساخت.

پس از فیلم‌های سه‌گانه میلانی با بازی نیکی کریمی، فیلم زن زیادی با بازی مریلا زارعی در ۱۳۸۳خورشیدی به نمایش درآمد. این فیلم هم که در ادامه حال و هوای فیلم‌های اخیر میلانی بود با واکنش سرد منتقدان مواجه شد اما به فروش خوبی دست پیدا کرد. در ۱۳۸۴خورشیدی بر اساس کتاب شفای کودک درون اثر لوچیا کاپاکیونه فیلم آتش‌بس با بازی مهناز افشار و محمدرضا گلزار را ساخت. این فیلم که به بخش مسابقه سینمای ایران در جشنواره فیلم فجر راه نیافت، در ۱۳۸۵ خورشیدی اکران شد و رکورد فروش ۱۰۰میلیون تومان در هفته نخست را برجای گذاشت. پس از ساختن و اکران فیلم آتش‌بس، لوچیا کاپاکیونه، نویسنده کتاب شفای کودک درون با ارسال نامه‌ای به میلانی از او تشکر و قدردانی کرد.

مهم‌ترین فیلم‌های میلانی عبارتند از سوپراستار، آتش‌بس،  نیمه پنهان، دو زن و بچه‌های طلاق.

انسیه شاه‌حسینی

انسیه شاه‌حسینی که ۱۳۳۳خورشیدی در شهر گرگان متولد شد؛ به‌عنوان فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان در سینمای ایران فعالیت داشته است. شاه‌حسینی؛ فارغ‌التحصیل کارگردانی سینماست. وی فعالیت هنری را با کارگردانی و فیلمنامه‌نویسی فیلم‌های کوتاه آغاز کرد. فیلم بلند غروب شد بیا نخستین تجربه کارگردانی اوبه شمار می آید. شاه‌حسینی نخستین زن رزمنده ایرانی است که در موضوع جنگ ایران و عراق فیلم ساخته است. مهم‌ترین فیلم‌های او زیباتر از زندگی(۱۳۹۰خورشیدی)، پنالتی(۱۳۸۷خورشیدی)،  شب بخیر فرمانده(۱۳۸۴خورشیدی) و غروب شد بیا(۱۳۸۳خورشیدی) به شمار می روند.

منیِِژه حکمت

منیژه حکمت که ۱۳۴۱ خورشیدی در اراک زاده شد؛ از تهیه‌کنندگان و کارگردانان نسل نخست سینمای پس انقلاب ایران محسوب می شود. نخستین فیلم وی زندان زنان بود و پس از آن فیلم سه زن و لالایی را ساخت. در سال‌های اخیر حکمت بیشتر به کار تهیه، سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی مشغول بوده و تمایلی به ساختن فیلم به عنوان فیلمساز نداشته است تا اینکه سال گذشته و پس از ۱۱ سال دوری از سینما در مقام کارگردان فیلم جاده قدیم با بازی مهتاب کرامتی و داستانی زنانه را روی پرده برد.

آثاری که به تهیه‌کنندگی منیژه حکمت ساخته شده‌اند، شهر موش‌ها ۲ (۱۳۹۳خورشیدی)، ورود آقایان ممنوع(۱۳۸۹خورشیدی) و پوپک و مش‌ماشااله(۱۳۸۸خورشیدی) محسوب می شوند.

تینا پاکروان

تینا پاکروان در ۱۳۵۶ خورشیدی در تهران متولد شده فعالیت سینمایی را از کار در مجله سینمایی، گزارش فیلم در ۱۳۷۴ خورشیدی آغاز کرده و در ادامه با مجلاتی مانند ابرار سینمایی و صدا، دوربین، حرکت و هفته نامه فکور همکاری داشته است. او در سن ۱۸ سالگی در فیلم یاس‌های وحشی به کارگردانی محسنی‌نسب به‌عنوان منشی صحنه فعالیت داشت. در فیلم سگ کشی بهرام بیضایی، دستیار کارگردان بوده و در ادامه در سریال تعطیلات نوروزی شبکه ۲ سیما، برنامه‌ریز و جانشین تولید، در سریال راز سکوت هم برنامه‌ریز و جانشین تولید بوده است.

پاکروان سپس برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفت و در دانشکده یوسی‌ال‌ای UCLA آمریکا در رشته سینما ادامه تحصیل داد. در این میان ۲ فیلم کوتاه ساخت؛ رویا با بازی بهزاد فراهانی و مژگان ربانی و همچنین اکتور اکتور که در آمریکا ساخته است. یک فیلم مستند هم به نام همراه با ایرانیان برای شبکه جهانی جام جم ساخته که به زندگی ایرانیان مقیم لس‌آنجلس و سانفرانسیسکو می‌پردازد.

او پس از بازگشت به ایران در سریال کلاه پهلوی به‌ عنوان مدیر برنامه‌ریزی و دستیار اول کارگردان با سیدضیاء‌الدین دری همکاری کرده است. سپس در سنتوری به‌عنوان مدیر تولید به‌کارگردانی داریوش مهرجویی و وقتی همه خوابیم به کارگردانی بهرام بیضایی به‌عنوان مدیر تولید و برنامه‌ریز فعالیت کرده است. سومین فیلم کوتاهش گره نام داشت که محمدرضا شریفی‌نیا، سارا خوئینی‌ها، شقایق فراهانی و محراب رضایی به‌عنوان بازیگر در این فیلم حضور داشتند و نخستین کار بازیگری‌اش هم سریال سال‌های مشروطه به حساب می آید که در آن به‌عنوان بازیگر، مدیر تولید، طراح دکور و مشاور فیلمنامه حضور داشته است.

وی تاکنون به‌عنوان مجری طرح، مدیر تولید، بازیگر، برنامه‌ریز، دستیار کارگردان و… در فیلم‌های مختلف همکاری داشته و با فیلمسازانی همچون مسعود کیمیایی، داریوش مهرجوئی، بهرام بیضایی، محمدرضا ورزی، ضیاءالدین دری و… کار کرده است. از فعالیت‌های دیگر وی می‌توان به تدریس، انتشار کتاب،  نقد و ترجمه در مطبوعات و برگزاری نمایشگاه عکس اشاره کرد.

فیلم‌های سینمایی وی عبارتند از خانم و نیمه شب اتفاق افتاد.

نرگس آبیار

آبیار ۱۳۵۰ خورشیدی در تهران متولد شد. وی دانش‌آموخته رشته ادبیات فارسی است و داستان‌نویسی را از ۱۳۷۶ خورشیدی آغاز کرد. آثاری برای نوجوانان پدیدآورد و مجموعه داستان‌های دو خط(۱۳۷۸خورشیدی) و قصه زنی که همه‌اش یاس‌های فلسفی داشت (۱۳۸۱خورشیدی) و رمان‌های عروس آسمان (۱۳۷۹خورشیدی)، درباره زندگی رابعه عدویه و کوه روی شانه‌های درخت (۱۳۸۲خورشیدی) را برای بزرگ‌سالان نوشت؛ رمان اخیر که مضمونی درباره جنگ ایران و عراق دارد، برنده جایزه هشتمین جشنواره کتاب دفاع مقدس شده است.

او چهار فیلمنامه بلند سینمایی را نیز در کارنامه ادبی خود دارد. آبیار از ۱۳۸۴خورشیدی به ساختن فیلم‌های کوتاه و مستند روی آورد که نخستین تجربه او بن‌بست مهربان، برنده بهترین فیلم کوتاه داستانی از جشنواره ستایش شد و در بخش مسابقه چند جشنواره بین‌المللی نیز به نمایش درآمد.

وی تاکنون هفت فیلم داستانی و مستند و چهار فیلم سینمایی را کارگردانی کرده است. آخرین اثر سینمایی وی به نام شبی که ماه کامل شد،  اکنون در حال اکران در سینماهای سراسر کشور است. فیلم های قبلی آبیار یعنی شیار ۱۴۳ از بهترین فیلم‌های اکران ۱۳۹۳ خورشیدی و نفس از برترین فیلم‌های جشنواره فجر ۱۳۹۴خورشیدی از طرف منتقدان و تماشاگران لقب گرفت.

برای تکمیل پرونده کارگردانان زن ایران نام‌های زیادی می‌توان اضافه کرد که به‌دلیل طولانی شدن تنها به اسم این اشخاص بسنده می‌کنیم و امیدواریم پرونده کامل و جامعی از همه فیلمسازان زن پس انقلاب سینمای ایران باشد؛ نیکی کریمی، مونا زندحقیقی، پریسا بخت‌آور، نگار آذربایجانی، پگاه آهنگرانی و آناهیتا قزوینی‌زاده از آن جمله اند که ۲ فیلمساز اخیر بیشتر به ساختن مستند و کوتاه مبادرت کرده‌اند.

از فیلمسازان زن تازه کارتر سینمای ایران که بیشتر در دهه ۹۰ خورشیدی وارد چرخه صنعت فیلمسازی شدند نیز می‌توان به آیدا پناهنده، آزیتا موگویی، مانلی شجاعی‌فر و شالیزه عارف‌پور اشاره کرد که آیدا پناهنده با فیلم ناهید در فستیوال کن هم حضور داشت.