مراحل ساخت تنبور

تهیه چوب مناسب :

برای ساخت هر سازی باید ابتدا چوب مناسب را فراهم کرد . کاسه ی تنبور مانند کاسه تار سه تار از چوب توت ساخته میشود. بهترین موقع برای تهیه چوب توت فصل پاییز است چون درختان در خوابند و فاقد برگ و میوه اند. درخت خشک برای ساختن ساز مناسب نیست.

ابتدا تنه درخت با رگه های مناسب را تهیه میکنیم و آنرا به چوب بُری می بریم و در آنجا تنه را به الوار یا قامه با ابعادی که برای ترک یا پیشانی لازم داریم تبدیل می کنیم سپس قامه ها را با ضخامت چند میلیمتر میبُریم و آنها را در سایه خشک میکنیم.

هر چه از عمر چوب خشک شده بیشتر گذشته باشد سازی که از آن چوب ساخته میشود مرغوب تر خواهد شد. لازم به یاد آوری است که چوب توت سَمی است وموریانه و بید آنرا نمی خورند.

کاسه :

گاهی کاسه تنبور را از یک چوب یک تکه می سازیم یعنی داخل چوب را با مقار و تیشه خالی می کنیم وبیرون آنرا هم شکل میدهیم و گاهی کاسه تنبور از چند تکه تخته که دور قالب خم شده و شکل گرفته اند ساخته میشود که (ترکهای ) نام دار

 در ضمن آماده کردن کاسه یک تکه با ضخامت مساوی کاری بسیارظریف و دشوار میباشد. یکی اززیباترین تنبورهای یک تکه تنبورهای ساخت استاد اسدالله گهواره است که در عین سادگی بسیار خوش صدا می باشد . کاسه های گهواره به شکل کشکول است.

وقتی چوبها خشک و آماده شدند ساخت کاسه را شروع می کنیم.

کاسه تنبور از سه قسمت تشکیل می شود :

۱) پیشانی که سطح بالای کاسه را تشکیل میدهد وصفحه روی آن قرار می گیردو تَرک ها به زیر آن می چسبند و کاسه را کامل می کنند.  ۲) ترک ها که معمولا هفت یا نه یا یازده عدد می باشند   ۳) گلویی که تکه چوبیست که رابط کاسه و دسته ساز است

برای ساختن پیشانی دو تکه تخته احتیاج داریم به ضخامت سه میلیمتر و به شکل مثلث قایم الاضلاع که ضلع کوچک آن ده سانتیمتر وضلع عمود بر آن چهل و شش سانتیمتر است.

بعد از بریدن و آماده کردن پیشانی آنها را حدود یک ربع می جوشانیم تا نرم شوند.حالا دو قطعه پیشانی را دور قالب فلزی می بندیم وحرارت میدهیم تا خشک شوند .بعد از سرد شدن پیشانی ها خم شده و شکل گرفته می مانند. حالا میتوانیم آنها را از دور قالب باز کنیم.دیگر آنها تغییر شکل نمی دهند.

هر سازنده ساز میتواند قالب و الگویی مخصوص خود داشته باشد یا از الگوی دیگران استفاده کند.

وقتی پیشانی ها خشک شدند آنها را از دور قالب باز میکنیم .آنها دیگر تغییر شکل نمی دهند و برای همیشه داسی شکل می ماند.

حالا به ضلع کوچک پیشانی ها چسب چوب زده و آنها را به هم می چسبانیم . با یک تکه چوب رابط محل چسب را تقویت می کنیم وحالا پیشانی و رابط را بوسیله پیچ دستی پرس می کنیم و منتظر می مانیم تا چسب کاملا خشک شود.

حالا میتوانیم پیچ دستی را باز کنیم

در این مرحله قسمت جلو پیشانی ها را به دو طرف گلویی می چسبانیم و محکم پرس می کنیم تا خشک شود. چنانچه قبلا اشاره شد گلویی محل اتصال دسته به کاسه می باشد. حالا قسمت بالای کاسه یعنی جایی که صفحه به کاسه وصل می شود خود را نشان میدهد.

سومین قسمت تشکیل دهنده کاسه تَرک می باشد. اگر به قسمت زیرین پیشانی تعداد هفت یا نه یا یازده عدد ترک بچسبانیم کاسه کامل میشود .هرچه تعداد ترکها بیشتر باشد کاسه گرد تر می شود .

میتوان ترک ها را یک در میان از دو چوب متفاوت استفاده کرد تا کاسه تنبور زیباتر شود .مثلا چوب توت و گردو یا شمشاد (سفید) و فوفل(قهوه ای) و البته تناسب طنین و زنگ در سازهایی که با چوب توت ساخته می شوند بیشتر است.به علاوه نوع چوب و ریز و درشت بودن و یکدست بودن رگه های چوب در نوع صدا دهی ساز موثر است.

تَرک های تنبور از تخته های با طول ۴۶ سانتیمتر و عرض ۶ سانتیمتر درست میشوند .برای بهتر وصل کردن آنها به یکدیگر قبل از خم کردن آنها را دوکی میکنیم یعنی قسمت جلو و عقب تخته ها را از عرض کم میکنیم .تخته ها را حدود یک ربع می جوشانیم و وقتی که نرم شدند آنها را دور قالب میبندیم تا خم شوند و پس از خنک و خشک شدن آنها را باز و پس از جاسازی و آماده کردن یکی یکی به پیشانیها می چسبانیم و بعد از محکم شدن چسب دو تا ترک دیگر می چسبانیم وبه این ترتیب ادامه میدهیم تا آخرین ترک را که بچسبانیم کاسه کامل می شود.

کاسه بعد از خشک و محکم شدن چسب آماده دسته شدن می باشد .

دسته :

دسته تنبور مانند تار و سه تار معمولا از جنس چوب گردو می باشد زیرا چوب گردو محکم و زیباست . معمولا طول دسته تنبور تا شیطانک برابرست با طول کاسه .طول کاسه تنبور از ۳۸ تا ۴۰ سانتیمتر متغیرست .علاوه بر۴۰ سانتیمتر دسته ۴ سانتیمتر برای زبانه یعنی محل اتصال به کاسه و ۱۲ سانتیمتربرایپنجهیعنی جای گوشی ها در نظر می گیریم.

اتصال دسته و کاسه

حالا نوبت وصل دسته و کاسه تنبور رسیده . اشاره کرده بودم که بهترین چوب برای دسته تنبور چوب گردوست. دسته ای به طول شصت و یک و عرض و ارتفاع سه و نیم سانتیمتر آماده می کنیم .ابتدا روی دسته را رَنده می زنیم تا هم سطح شود بعد در پایین دسته به طول سه یا چهار سانتیمتر زبانه می کنیم یعنی از عرض دسته کم می کنیم حالا به همان اندازه روی گلویی کاسه را خالی میکنیم.بعد از چسب زدن آنها را با پیچ دستی محکم می فشاریم تا چسب خشک شود .دوسط دسته باید در امتداد وسط کاسه باشدوسطحرویدستهدومیلیمتربالاترازکاسه وصل می شود برای جاسازی صفحه.

صفحه :

حالا میتوانیم ساز را صفحه کنیم ابتدا کاسه را از طرف لبه روی تخته ای از جنس چوب توت می گذاریم و با مداد دور آن خط می کشیم .بعد از جای خط کشی دور صفحه را می بریم .حالا آنرا با چسب چوب به کاسه می چسبانیم و با گیره یا کش یا ریسمان محکم می بندیم تا چسب خشک شود.حالا میتوانیم صفحه را رنده بزنیم تا به اندازه مناسب نازک شود .دسته را اول با صفحه هم سطح می کنیم بعد بصورت کنیک در میاوریم یعنی قطر بالای دسته را از پایین آن کمتر می کنیم.

شیطانک و گوشی :

بالای دسته در اندازه ای برابر طول کاسه شیطانک می گذاریم و بعد از شیطانک جای سه گوشی را با مته شش یا هفت سوراخ می زنیم (دو گوشی روی دسته و سومی را در بغل دسته وبین دو گوشی بالایی).در کنار دسته شیاری برای پرده بندی می اندازیم.

سیمگیر و لاک زدن :

بعد از سمباده زدن و پرداخت ساز و جاسازی سیمگیر در پشت کاسه سازراباچنددستلاکالکلبراقمیکنیم.

پرده بندی و نصب سیم :

بعد از خشک شدن لاکها با بستن ۱۳ یا ۱۴ عدد پرده جای نت ها را معین میکنیم . حالا سه عدد سیم به سیمگیر وصل کرده از روی خرک و شیطانک گذرانده به گوشی ها وصل میکنیم .دیگر ساز آماده است تا نوای دوستی را به گوش جان اهل دلی نجوا کند .