آخرین خبر

شش سال پس از سفر ابدی استاد فرامرز پایور// پاییزِ بی رنگِ سنتور …

آوای ایرانیان: محمّدرضا ممتازواحد

(روزنامه نگار و نوازنده سنتور)

ممتاز

صحبت از هنرمند در هر زمان محترم و مغتنم است ولی چه بهتر که در زمان حیاتش صورت پذیرد ولی افسوس که «فرامرز پایور» دیگر در میان ما نیست. بررسی و تحلیل ابعاد شخصیتی و هنری استاد پایور کاری بس دشوار است زیرا که هر کدام را ده ها کتاب می طلبد و کار بحث و تحلیلش را صاحبنظران و بزرگانی در ردیفِ او باید و نه این مجمل را مجال کافی و نه صاحبِ قلم را یارای این خطیر است که به قول حضرت مولانا « در نیابد حال پخته هیچ خام….» !؛ ولی به هر حال اگر ذره ای ناچیز از این دریای لایتناهی حساب آید، به احترام آن هنرمند فقید، کوتاه نوشته ای به حضور هنردوستان موسیقی ایرانی پیشکش می شود.

 

فترت یک ساز در روند یک رویداد فکری هنری

پس از شکل گیری مدرسه موزیک نظام و در پی آن جنگ های جهانی و آغاز دوران تجدد در موسیقی ایران و سپس آشنایی موسیقیدانان ایرانی با ساز و آلات موسیقی مغرب زمین، انقلابی در موسیقی ایران روی داد که البته لازم بود. ولی به هر صورت هر انقلابی به غیر از پیامدهای مفیدش دارای اثرات سوئی نیز هست که در موسیقی ایران یکی از آن ها، به فراموشی سپرده شدن برخی از ساز و آلات ایرانی از جمله « سنتور» بود. هر چند مرحوم «حبیب سماعی» جانی دوباره به این ساز بخشید و آن را به رادیو برد ولی مرگ زودهنگامش دوران فترتی را در این ساز رقم زد که در این میان حضور چند موسیقیدان این ساز را از هجر و فراموشی رهانید. به طور حتم بارزترین شخصیت استاد فرمرز پایور بود.

از هنرجویی تا….هنرآموزی

فرامرز پایور در سال ۱۳۱۱ در تهران دیده به جهان گشود. جدّش مصورالدوله (نقاش معروف دوره قاجاریه) و پدرش نقاش و استاد زبان فرانسه، جملگی اهل هنر و موسیقی بودند و در چنین خانوادهً اهل هنر و صاحب اندیشه ای انتظارش می رفت که روزی فرامرز پایور به اوج قله های رفیع موسیقی ایران برسد. پایور در حدود سال ۱۳۲۸ به محضر صبا رفته و از محضر این استاد عالیقدر بهره می گیرد و ردیف تنظیم یافته صبا برای سنتور و همچنین ردیف روایت شده میرزا عبدا… را نزد صبا آموخته و موفق به اخذ تقدیرنامه ای از دست آن استاد فرزانه می گردد. او همچنین در جهت تکمیل معلومات موسیقایی خود از محاضر نورعلی برومند و عبدا… دوامی نیز بهره گرفته به طوری که نزد دوامی دوره عالی ردیف آوازی و تمامی تصنیف های قدیمی را آموخته و آن را به خط نت در می آورد و از این استاد هم تصدیق نامه ای دریافت می کند. همین استعداد شگرف و تلاش و کوشش پیگیرانه او بود که چنین مکتبی را رقم زد که تا اسم سنتور عنوان می شود، نام بعدی به طور حتم «پایور» خواهد بود. مکتبی که استاد با زحمات چندین و چند دهه از عمر با برکت خویش در سنتورنوازی بنا نهاد و ما اینک خوشه چین آن هستیم.

 

پایور 2

 

پایور؛ هنرمندی جامع الابعاد در موسیقی ایرانی

استاد پایور تقریباً در تمامی زمینه های هنر موسیقی از نوازندگی گرفته تا آهنگسازی و سرپرستی گروه های موسیقی، تألیف، تدریس، تحقیق و پژوهش همت گمارده و بی شک یکی از موسیقی دان های پرکار قرن اخیر بود. نکته حایز اهمیت دقت و اصالت کار استاد در هر یک از موارد و اهتمام ایشان به روش اصولی و علمی است و همین موضوع از او هنرمندی جامع الاطراف و ذوالفنون ساخت و تا ابد نام تابناکش بر تارک موسیقی ایرانی خواهد درخشید.

اسلوب نوازندگی

ویژگی های نوازندگی استاد پایور بسیار است. خارج ساختن صدایی صاف، شفاف، پرقدرت و پرطنین از سنتور، چابکی و سرعت مضراب های ایشان در عین ِشمرده بودن ریزهایش۱، یکسان بودن قدرت مضراب های راست و چپ، تسلط استاد بر انواع ضرب ها و اجرای درست قطعات به خصوص از لحاظ ریتم که شامل رعایت سرعت و تمپو صحیح قطعه و نگهداری و تنظیم صحیح وزن و ریتم در جملات آوازی و هم جملات ضربی است. اجرای دقیق سرضرب ها (آکسان ها)، اشراف کامل و استادانه ایشان با مضراب ها و تکنیک های مخصوص این ساز اعم از استفاده از درّاب های زیبا۲ و در عین حال مشکل و تکیه های تمیز۳، پاملخی ها۴ و جفت مضراب های غیر معمول و ابداعی استاد۵ و … از دیگر موارد قابل ذکر در این مورد است. همچنین کم و زیاد کردن و یا خفه کردن مناسب و به موقع صدای سنتور، استفاده از تمام اکتاوها(پوزیسیون ها)۶، مهارت در اجرای پاساژهای مشکل۷ و جابجایی اکتاوها از سایر خصایص نوازندگی شادروان پایور بود.

استاد پایور در بداهه نوازی قدرت بسیاری داشت و همانطور که می دانیم اوج قله های موسیقی ایرانی بداهه نوازی است و جناب پایور تا بالاترین نقطه های آن را فتح کرده بود. جواب آوازهای استاد پایور با درک صحیح ایشان از ارتباط منطقی بین جملات، قرینه سازی ها و تکثیر جملات، رعایت قرینه های دور و نزدیک و… بسیار دقیق و حساب شده بود. درک صحیح و اشراف کامل ایشان از ردیف موسیقی و آگاهی از ظرایف و دقایق و آرایه های خاص آن در این زمینه بی تأثیر نبود.

وضعیت ظاهری، فیگور صحیح مضراب، استیل و زاویه صحیح نشستن، تحرک کم بدن حتی در اجرای قطعات سریع، زاویه صحیح گردن و دست، کوک ساز و رعایت شئونات و آداب صحنه از دیگر موارد قابل بحث در اسلوب نوازندگی استاد فقید، پایور است. کیفیت اجرا در نظر استاد پایور مطلبی بسیار مهم محسوب می شد.

شیوه های آهنگسازی و سرپرستی و رهبری گروه های موسیقی

  • آثار بی کلام

در تقسیم بندی آثار استاد در زمینه آهنگسازی شامل آثاری هستیم که یا فقط برای ساز سنتور(تکنوازی) و یا برای سنتور و سازهای دیگر (به صورت دو یا چند نوازی) ساخته شده؛ و یا قطعاتی است که توسط ایشان برای ارکستر ساخته و پرداخته شده است.

از مهمترین ویژگی های آهنگسازی زنده یاد پایور در مقوله آهنگسازی – همانطور که گفته شد– احاطه و تسلط کامل به ردیف، آشنایی کامل ایشان با سازهای دیگر (مانند ویولن،تار،فلوت و…) و تنظیم مناسب و صحیح که تماماً توسط خود استاد انجام می گرفت. دقت نظر، وسواس و سختگیری های استاد در حین تمرین و اجرا و توجه ایشان به کیفیت اجرا، اهمیت به تنبک(یا به عبارت بهتر ریتم) که این مهم با دقت در آثار ایشان به خصوص در سئوال و جواب های سنتور و تنبک به خوبی مشهود است که سیر این حرکت با شادروان استاد حسین تهرانی آغاز و بعدها همراه با استاد محمد اسماعیلی به اوج و گسترش خود رسید. از شاخص ترین آثار استاد پایور می توان به آثار زیر اشاره کرد : گفتگو (دوئت۸ ویولن و سنتور)، پرنیان(دوئت تار و سنتور)، رهگذر(دوئت فلوت و سنتور)، فریبا(با نگرشی پیانویی به سنتور)، پوپک، پراکنده(اثری جالب و تکنیکی که استاد در طی آن به ده گام راست پنجگاه به زیبایی اشاره کرده است)، پرنده، پرچین، پرستو و… چهارمضراب های ساخته شده استاد در نهایت زیبایی،دارای تکنیک بالا و بهره گیری از اتودهای مضرابی۹ بوده و برای تقویت دستان هنرجویان بسیار مؤثر است. همچنین پیش درآمدها و رِنگ های ساخته شده ایشان که هر یک به تنهایی از شاهکارهای موسیقی ایرانی بوده و هست.

پایور 4

 

 

  • آثار با کلام

آثار استاد در زمینه موسیقی با کلام (به خصوص تصنیف سازی) هم قابل تأمل و بررسی است. چه آن دسته از آثار قدما که توسط وی تنظیم دوباره یافت (و یا به عبارتی جانی دوباره گرفت!) و چه آن دسته از آثار که توسط خود استاد ساخته شده که گاه با ارکستر ایرانی و گاه با ارکستر ملی (همراه با سازهای غربی) به اجرا درآمد. آثار استاد پایور دارای ملودی های بسیار زیبا و کاملاً مرتبط با یکدیگرند و این حکایت از ذوق سرشار و تسلط ایشان به فراز و نشیب های ردیف موسیقی ایرانی است که کاملاً منطبق با اصول آهنگسازی موسیقی ایرانی و در عین حال در چارچوب سنت های موسیقی و زیبایی شناسی حاکم بر موسیقی کلاسیک ایرانی است. این ویژگی ها در گروه نوازی ایشان هم کاملاً مشهود و مبرهن است. تمامی این آثار (چه با کلام و چه بی کلام) در روح و ضمیر تک تک شنوندگان و لوح و کتیبهً هنر این مرز و بوم حک شده است. آثاری بدیع، زیبا و مانا، همراه با اصالت های موسیقی ِایرانی.

از دیگر نکات مهم و قابل بحث در زمینه سرپرستی گروه های موسیقی توسط استاد پایور، مدیریت ایشان است. استاد فقید سالیان سال توانست با ارکستر مخصوص خود (گروه اساتید) به اجرای برنامه بپردازد و جالب این که نوازندگان گروه همیشه ثابت بودند (مگر در زمان کسالت و یا وفات، که هنرمند دیگری جای آنها را می گرفت) و نه مثل برخی از گروه های موسیقی امروز که گاهاً از نوازندگان مطرح کشور هم بوده ولی عمر و بقای گروهشان مانند شعله شمع است! سرپرستی و رهبری پایور همراه با نظم و ترتیب و دیسیپلین مدیریتی ایشان از دلای ماندگاری گروهش تا قبل از زمان خانه نشینی و کسالت طولانی مدتش بود. ۱۰

تألیفات

مرحوم صبا در صدد تنظیم ردیفی مدون برای سنتور بود که بعدها توسط اولین شاگرد سنتورش حسین صبا کارهایی انجام گرفت اما مرگ زودهنگام این دو استاد فقید، راه پیموده شده را ناتمام گذاشت؛ ولی فرامرز پایور در زمینه تألیف و همچنین رسیدگی به آثار تألیفی استاد صبا ذره ای کوتاهی نکرد و اولین قدمش، تألیف کتاب دستور سنتور (دی ماه ۱۳۴۰) بود و بعدها هم آثار بسیاری را در این زمینه تألیف کرد. خود در مقدمه کتاب دستور سنتور نگاشته است:«….استاد فقید ابوالحسن صبا در طریق فراگرفتن ساز دل انگیز سنتور کتب راهنما و مفیدی به نام ردیف سنتور تصنیف کرده که شامل قطعات ضربی و ابتکارات عالمانهً استاد و به حق درخور کمال استفاده و تحسین است و اینجانب ضمن تعلیم این کتاب به هنرجویان مبتدی به نکات دقیق و آموزنده ای آگاه شدم که هنرجویان سنتور برای پیشرفت اصولی و تدریجی به خصوص در طریق تقویت مضراب و نواختن آواز به کتابی مقدماتی تر از ردیف اول استاد صبا نیازمند هستند؛ زیرا تا قبل از آموختن انواع مضراب ها و شناسایی نسبی قواعد، اجرای ردیف ها و تجسم حالات خاصه گوشه های آواز کاری دشوار و طریقی بس ناهموار است که با تحمل زحمات طاقت فرسا و صرف سالها وقت احیاناً به حصول مقصود بیانجامد! بدین انگیزه در این کتاب [دستور سنتور] با تقسیمات عدیده، ساده ترین نوع مضراب های مورد نیاز مبتدیان بر مبنای تمرینات متناسب به منظور تقویت دست هنرجویان نگاشته شده و در ضمن ِآن از قطعات شیرین ردیف و آهنگ های محلی و تصانیف قدیم استفاده شده است….»۱۱ از دیگر آثار تألیفی استاد می توان به موارد زیر اشاره کرد: سی قطعه چهار مضراب برای سنتور، هشت آهنگ برای سنتور، پرنیان(دونوازی برای سنتور و تار)، گفتگو(دونوازی برای ویولن و سنتور)، ردیف چپ کوک برای سنتور، مجموعه پیش درآمد و رِنگ(به نت سنتور)، مجموعه پیش درآمد و رنگ(به نت ویولن)، قطعات موسیقی مجلسی(برای سنتور)، فانوس(دو نوازی برای دو سنتور)، تئوری موسیقی، رنگ شهرآشوب(به نت سنتور)، دوره ابتدایی(برای سنتور)، رهگذر(دونوازی برای فلوت و سنتور) و آموزش ابتدایی تار. همانطور که پیش تر هم شرحش رفت انتشار ردیف آوازی همراه با تصنیف های قدیمی به روایت استاد عبدا… دوامی با عزم جزیل شادروان استاد فرامرز پایور نت نویسی، ویرایش و به زیور طبع آراسته شد که در نوع خود اثری بدیع، مرجعی ماندگار و مأخذی مطمئن برای آیندگان خواهد بود. ۱۲

آثار متدیک و تئوریکِ استاد به گونه ای است که هنرجو پس از طی طریق از دوره مبتدی تا عالی، به غیر از آشنایی با ردیف ناخودآگاه با حالت های آهنگسازی در گوشه های مختلف آشنا می شود و این مسأله بیانگر تطابق آثار تألیفیِ مرحوم پایور با شیوه های علمی مقوله تدریس و تعامل واقعی علم با عمل است.

 پایور5

 

 

مسأله خطیر تدریس و اهمیت آن از منظر شادروان پایور

« همانگونه که رشد و تکامل آدمی وابسته به فرهنگ اصیل و قویم۱۳ خانواده و تعلیم و تربیت تدریجی است و هر چند دقیق تر و صحیح تر و کامل تر باشد مواهب طبع سلیم قوی تر و شگفت انگیزتر می شود. هر نوع تربیت و تعلیم نیز مستلزم وسایل و عوامل اصولی و سنجیده شده و ثمربخش است که طریق وصول به مقصود را روشن تر و نزدیک تر کند….» ۱۴ این عبارات کوتاه ، خود به تنهایی گوشه ای از اهمیت مسأله تعلیم و تربیت صحیح از منظر استاد پایور را مبرهن می سازد. پایبندی به نظم و ترتیب و همان سختگیری و دقت نظری که در سرپرستی گروه های موسیقی از ایشان عنوان شد، در مقوله تدریس نیز مطرح بود.

تحقیق و پژوهش

استاد فرامرز پایور نیز مانند استادش ابوالحسن صبا، هنرمندی پژوهشگر و یا به عبارت بهتر پژوهشگری هنرمند بود. میل به حقیقت پژوهی که همانا مقدمه و محصول شناخت است، در نهاد و فطرتش موج می زد و اگر غیر این بود، که دیگر پایور نمی شد. ۱۵

خزان سنتور در خزان سال ۱۳۸۸

هنوز داغ نخستین درست نا شده بود / که دست جور زمان داغ دیگرش بنهاد

پاییز سال ۱۳۸۸ برای هنرمندان موسیقی ،خزانی غم انگیز و بد خاطره بود. قبل از استقبال از فصل هزار رنگ و درست در زمانی که نخستین خنکای پاییزی با آن نسیم مطبوعش بر جانمان می نشست، پرویز مشکاتیان از کنارمان رفت و درست چند روز پیش از اتمام فصل و در آن هنگام که به بدرقه اش نشسته بودیم ، فرامرز پایور را از ما گرفت. مرگ حق است و دست تقدیر را یارای شکستن نیست! ولی این غم جانکاه را چه باید کرد و صاحب عزای اصلی را؛ « سنتور»…؟! بی مناسبت نیست در انتهای این نوشتار به مطلبی که چکیده از اندیشه و خامهً ارزشمند روانشاد استاد پرویزمشکاتیان در مورد جایگاه استاد پایور است، بپردازیم و یاد هر دو عزیز سفر کرده را گرامی بداریم:

« همیشه در هر موردی حرفی، سخنی، نکته ای داشته ام و به راحتی بیان می کردم ولی این بار نمی دانم از چه زاویه ای نگاهم را به کاغذ درآورم. اگر بخواهم یک بازنگری در مورد کارهای انجام شده توسط استاد بنگارم که مثنوی هشتاد من خواهد شد که تازگی نیز نخواهد داشت، به دلیل روانی کار هنری استاد و دیگر اینکه آفتاب آمد دلیل آفتاب. گمان نمی کنم در این وادی، کسی که حتی نه با یک ساز که با موسیقی آشنایی اندکی هم داشته باشد، قلندر و قلدری چون پایور را نشناسد … … می خواهم بگویم استاد در آن زمان [دوران جوانی پرویز مشکاتیان] با دل های ما خیلی کار کرد، تک تاز و یگانه بود و با پیرامونش در فاصله بسیار. اگر سنتور نوازان ایران را خانواده ای فرض کنیم که این ساز را اکنون جهانی کرده اند، پایور بی تردید پدر خانواده است. خدای را شاهد می گیرم که با تنظیم زیبای «خواهم که بر زلفت» ، هم اشک ریخته ام و هم به آینده موسیقی ایران امیدوار مانده ام. من فکر می کنم تا زمانی که طفلی زاده می شود، خداوند هنوز به بشریت امیدوار است و همین جا می خواهم بگویم تا پایور نفس می کشد، موسیقی ایرانی تپنده است. فرامرز پایور، در زندگی هنری خود، از آن دسته از موزیسین هایی ست که به موسیقی معنا بخشیده است…» ۱۶

پایور

سخن آخر

پایور هنرمندی همه فن حریف بود. از عرصه تحقیق و پژوهش گرفته تا تدریس و تألیف و از آن طرف نوازندگی، آهنگسازی و سرپرستی و رهبری گروه؛ و پدر پیر فلک صبر بسیار باید کشد تا مادر گیتی دوباره چنین فرزانه ای بزاید و بپرورد.

استاد فرامرز پایور صاحب سبکی شد که به یک مکتب انجامید، مکتبی که یک ساز را اعتلا و هویت بخشید.

پی نوشت ها:

  1. ریز: تداوم ضربه های سریع و آزاد راست و چپ در سازهای مضرابی.

  2. درّاب : نوعی از اجرا که از حرکت مضراب پدید می آید و موجب زیبایی اجرا می شود. درّاب در مجموع، یک ریز کوتاه متصل به یک تک قوی را ارائه می دهد و آن را نباید با سرمضراب اشتباه کرد.

  3. تکیه : (= زینت) از عوامل تزیین در نت های موسیقی؛ تکیه ها اجراگر تحریرها در موسیقی آوازی اند.

  4. پا ملخی : مضرابی در سازهای ضربه ای (مانند سنتور) به صورت یک راست و دو چپ.

  5. جفت مضراب : اصطلاحی در نواختن مضراب سنتور هنگامی که دو مضراب در یک لحظه و با هم بر سیم ها اصابت کنند.

  6. پوزیسیون (position) : (= شکل ظاهر) در ساز سنتور سیم های زرد و سفید و پشت خرک را به ترتیب پوزیسیون های اول، دوم و سوم گویند.

  7. پاساژ (passage) : رابطه و وصل کننده دو قسمت مهم در یک قطعه موسیقی.

  8. دوئت (duette) : قطعه کوچکی برای دو اجرا.

  9. اتود (etude) : آهنگ برای تکنوازی.

  10. استاد پایور از سال ۱۳۷۸ بر اثر عارضه سکته مغزی خانه نشین شد.

  11. برگرفته از مقدمه کتاب دستور سنتور تألیف استاد فرامرز پایور

  12. در این کتاب ردیف آوازی به انضمام ۱۸۶ تصنیف قدیمی به خط نت نوشته شده است. چند سال پیش محسن کرامتی به همراهی کمانچهً پریسا کاشفی این تصنیف ها را اجرا کرد.

  13. قویم : راست و درست

  14. برگرفته از مقدمه کتاب دستور سنتور تألیف استاد فرامرز پایور

  15. استادان صبا و پایور ذاتاً محقّق بودند. مأموریت استاد صبا به گیلان و داستان ها و روایت های پس از آن که در کتاب های مختلف آمده شاهد بر این ادعا است.

  16. برگرفته از مجله هنر موسیقی- شماره ۱۴ (آذر و دی ماه ۱۳۷۸)

منبع: آوای ایرانیان

برچسب ها

ممکن است به این موارد نیز علاقه مند باشید:

0 دیدگاه در “شش سال پس از سفر ابدی استاد فرامرز پایور// پاییزِ بی رنگِ سنتور …”

پاسخ دهید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

ویدئو

مشترک خبرنامه شوید

برای دریافت آخرین مطالب سایت در ایمیل خود عضو خبرنامه شوید