بازنمایی فضای تبه‌کاری امروز ایران به خصوص تهران و حاشیه‌های آن در سینما موجب خلق نمونه‌های درخشانی در سال‌های اخیر شده است. این آثار نه تنها در فضای جشنواره‌ای مورد توجه واقع شده‌اند که در گیشه نیز موفقیتی نسبی را تجربه کرده‌اند. «متری شیش‌ونیم» به کارگردانی سعید روستایی و «مغز‌های کوچک زنگ‌زده»، ساخته هومن سیدی آثاری بودند که داستان پرکشش آن‌ها به طورکامل در این فضا می‌گذرد. نمایش جلوه‌های مرعوب‌کننده از اعتیاد، مواد مخدر، قتل، فقر، خشونت عریان، نزاع خیابانی و… شخصیت‌های بزن بهادر و نسخه‌های دهه نودی لات‌های حاشیه تهران و باند‌های تبهکار وجه مشترک آن‌هاست و حالا باید «شنای پروانه»، ساخته محمد کارت را در کنار و هم‌رده آن‌ها قرار داد و تحلیل کرد.

محمد کارت در اولین تجربه سینمایی بلند خود به سراغ فضایی رفته که از آن شناخت زیادی دارد و دو اثر مستند خود را در همین بستر تولید کرده است. او هنرمندانه از فانتزی‌ها و کلیشه‌های رایج مربوط به داداشی‌ها، بچه محل‌ها و خلاف‌های رایج آن‌ها می‌گذرد تا به لایه‌های پسین زندگی آن‌ها و بیان تازه‌ای مفهوم مجازات برسد.

شنای پروانه از لحظه اول ضرباهنگ تندی دارد و این ضربان را تا انتها حفظ می‌کند. فیلم بسیار سریع ضربه آغازین را وارد می‌کند، یک ماجرای ناموسی برای هاشم، گنده لات محل رخ داده‌است که بلافاصله به یک قتل خشن منتهی می‌شود. او انتشار فیلمی که مخفیانه از همسرش «پروانه» در استخر گرفته شده را تاب نمی‌آورد و دست به قتل او می‌زند. حجت برادر کوچک هاشم برای انجام وظیفه برادری و به خواست خانواده به دنبال پاسخ یک سوال است. چه کسی پشت این ماجر قرار دارد؟

این تکاپو حجت را از مردی سربه‌زیر که یک صافکار ساده است تبدیل به یک مفتش بی رحم می‌کند. همراهی مخاطب با حجت برای کشف این راز مخاطب را به دل پنهان‌ترین جلوه‌های شرارت و جرم می‌برد. از پاتوق کارتن‌خواب‌های معتاد تا قمارخانه، از کارگاه ساخت مشروبات الکلی قلابی تا محفل توزیع‌کنندگان شیشه و… فیلم هر چه پیش می‌رود عمق فساد جاری در حاشیه جامعه را بیشتر نشان می‌دهد. فیلمساز در این مسیر اغراق نمی‌کند و تعادل را حفظ می‌کند. بازی شخصیت‌های فرعی مثل علی شادمان، پانته‌آ بهرام، طناز طباطبایی و نیره فراهانی در تک سکانس‌ها و حضور کوتاه‌شان تاثیرگذار و به‌یادماندنی است. باید به این نقش‌آفرینی‌ها، بازی بسیار متفاوت امیرآقایی در نقش هاشم را هم اضافه کرد. فیلم سکانس‌های دیدنی کم ندارد. صحنه شکار آدم فروش‌های فراری با تفنگ بیهوش کننده در عین داشتن نمک کافی ازش چند بار دیدن را دارد.
از جایی به بعد بحث ناموس و غیرت کنار می‌رود و واقعیت حاکم بر روابط دار و دسته‌های خلافکار و خرده ارزش‌های حاکم بر آن‌ها خود را نشان می‌دهد. واقعیتی بی رحم که بر پایه ترس بنا شده‌است. واقعیتی تلخ که در آن برادر به برادر رحم نمی‌کند و نزدیکترین افراد، مخوف‌ترین نقشه‌ها را برای کنار رفتن یکدیگر می‌کشند تا ریشه همدیگر را بزنند. واقعیتی که پول را با بی‌حیثیتی گره می‌زند.

با هر رویداد، روند تغییر شخصیت حجت پررنگ‌تر می‌شود تا جایی که دو مفهوم انتقام و مجازات در گره‌گشایی پایانی قصه به یکدیگر می‌رسند. حالا حجت است که سرنوشت را تعیین می‌کند. اوست که در اوج استیصال تصمیم می‌گیرد چه شود. حجت در نقطه عطف انتهایی فیلم، از خطا‌های بزرگ آدم‌های کوچک می‌گذرد و دو مجرم اصلی را برای مجازات به دست مجری قانون می‌سپارد. او وقتی از همه چیز مطمئن می‌شود، خودش را کنار می‌کشد تا شاید دنیا جای بهتری برای زندگی او و خانواده زخم‌خورده‌اش باشد. زخم‌هایی که شاید به خیال «پروانه» در ابتدای فیلم، تنها با رفتن از «محله» التیامی برای آن پیدا شود، اما هرگز چنین اتفاقی نخواهد افتاد.

روز صفر

سینمای ایران خوشبختانه به سبب جسارت برخی فیلمسازان خاص و البته کاربلد که تعددشان هم خیلی نیست، توانسته در همین سال‌های اخیر فیلم‌هایی بسازد که از قضا حسابی جاندار هستند. این‌ها روی موضوعاتی مانور داده‌اند و همچنان هم می‌دهند که هم به درد این مخاطب سینما می‌خورد و هم باری از دوش سوژه‌های ملی و میهنی برمی‌دارد.

مصداق عینی‌اش نیز فیلم سعید ملکان است یعنی «روز صفر»؛ فیلمی که حاصل تجربه چندین ساله سعید ملکان در پشت دوربین این سینماست که نمونه‌های جدی‌اش را در همکاری با بهرام توکلی نیز به خورد مخاطب داده است. امسال هم با همین فیلم «روز صفر» در مقام کارگردان، قدمی بزرگ در تصویرسازی و بازنمایی موضوعات خاص برداشته است.
«روز صفر» به ماجرای عبدالمالک ریگی می‌پردازد؛ البته تنها گوشه‌ای از اقدامات تروریستی او در منطقه سیستان و علیه کشورمان است که نهایتا هم مروری دارد موجز، از دستگیری او که در همین خلاصه‌گویی، اما سنگ تمام می‌گذارد.
قرار نیست هیچ فیلمی منتهی به نقطه ضعف نشود؛ همچنان که مثلا به سکانس‌های ضبط شده فیلم ملکان در لوکیشن‌های خارجی در برلین هم می‌توان انتقاد کرد، از این بابت که ترکیبی از سکانس‍هایی هستند با رنگ و لعاب خارجی، اما با قاب‌بندی کاملا ایرانی. این قسمت از ماجرا واقعا به فرم این فیلم باکیفیت نمی‌خورد.
با این حال جسارت فیلمساز در طراحی قصه و صحنه‌پردازی پلان‌های فیلمش به خوبی دیده می‌شود. «روز صفر» با هر نقدی باز هم جذابیت دارد و بیننده را درگیر می‌کند و چه بهتر از این برای سینمای ایران. حتی سوژه فیلم از آن دست موضوعاتی است که عمده فیلمسازان ما در بیان و روایتش الکن می‌مانند و ماجرا را عقیم می‌گذارند؛ مگر اینکه بتوانند دست به روایتگی قصه‌ای بزنند که همه جوره به ماجرا ابراز ارادت کند.
«روز صفر» فیلمی پر از پلان است با صحنه‌های باکشش و پرتعلیق؛ پس خوب نوشته شده و در عین حال یک کارگردانی فکر شده را پشت آن می‌توان دید؛ کافی است نگاهی دوباره به قاب‌بندی او از بازارچه محلی پاکستان بیندازید. بازی‌های خوبی از بازیگرانش گرفته که این را هم در مورد امیر جدیدی و نیز ساعد سهیلی که دو کارکتر اصلی فیلم هستند به عینه می‌توان تایید کرد.
به هرحال همین که برخی فیلمسازان کاربلد و با تجربه حاضرند بجای ساخت یک مشت فیلم بی‌خاصیت، دم از قصه‌پردازی درست از سوژه‌هایی حساس بزنند و این جسارت را در روایت درست دخیل کنند تا شاهد اثری قابل قبول از حافظه تاریخی این کشور باشند، جای تامل دارد. خاصه اگر فیلمی همچون «روز صفر» باشد که سعی دارد این را به دور از هر شعار و اتفاقا ورود جدی به ادوات سینمایی بزند بسی هیجان‌انگیزتر هم خوهد بود.
فیلم سعید ملکان با همه ریزه کاری‌های غلطی که ممکن است در تجهیزات سینمایی آن دیده شود، اما فیلمی است که حساسیت‌های سینمایی را برطرف کرده و خروجی‌اش نیز یک بازنمایی معقول از شرارت‌های عبدالمالک ریگی است. تا همین جا هم باید به تیم تولید این فیلم احترام گذاشت که در خروجی، محصولی را تقدیم مخاطب این سینما می‌کند که لااقل قصه‌ای واقعی دارد و قصه را نیز به دور از تملق، تصویرسازی می‌کند. خصوصا اینکه فیلم خود سینماست.