آخرین خبر

اختصاصی آوای ایرانیان/ تحلیل و بررسی علم موسیقیایی اعجوبه موسیقی

آوای ایرانیان: در دوران فرمانروایی نوه محبوب تیمور ( محمد سلطان ) مراغی در باغ نقش جهان آهنگی بر اساس دور ریتمیک ماتین ساخت که از دویست ضرب تشکیل میشد . فرمی که از دشوارترین فرمهای موسیقی – هنری قرون وسطی به شمار می رفت

قلم دکتر جهاندار مهرافشا(پژوهشگر)

تحلیل و بررسی در مورد علم موسیقی و اعجوبه موسیقی عبدالقادر مراغی

صناعت علم موسیقی دو جزء است یکی تالیف است و موضوع او نغمه هاست و اندر حال اتفاق ایشان و نا اتفاق ایشان نگاه کنند و دوم ایقاع است و موضوع ان زمانهاست که اندر میان نغمه ها اوفتد و نقره هایی که یکی به یکی شوند و اندر حال وزن ایشان و ناوزنی ایشان نگاه کنند و غایت اندرین هر دو نهادن لحن است اواز را نیز گویند و گران گویند و بدان که یکی را با یکی قیاس کنند پست چند یکدیگر بودند با متفاوت بودند و مر تفاوت را زیادت و نقصان بود .. ( دانشنامه علایی – حکیم ابن سینا )

ابن سینا ( ۳۷۳ – ۴۲۸ ق) و بیرونی ( ۳۶۲-۴۴۰ ق) علمای بزرگ معاصر یکدیگر با انتشار برخی اثار علمی به فارسی خدمت بزرگی به فرهنگ ایران زمین کردند . ابن سینا با دانشنامه و بیرونی با ” التفهیم ” نهضتی علمی و ادبی در ایران پدید اوردند و این دو کتاب موجب غنی تر شدن فرهنگ فارسی شد و تاثیر زیادی بر فارسی نویسان قرن بعد گردید ..

ابن سینا نخستین کسی به شمار می رود که پس از اسلام کتابی با زبان فارسی در باب اصول فن موسیقی از وی بر جای مانده است و این همان دانشنامه علایی است ..

این همان کتاب النجاه است که پس از ترجمه شاگردش به دانشنامه علایی معروف گردید . این رساله موسیقی دایره المعارفی از علوم اسلامی ایران و دوره قرون وسطی به شمار می رود سبک این کتاب نمونه عالی نثر مرسل یا همان نثر ساده قرن چهارم هجری است ..

نثر علمی موسیقی در قرن هشتم هجری با ظهور بزرگترین شارح اثار صفی الدین ارموی موسیقی دان و نظریه پرداز برجسته قرن هشتم و کمال الدین عبدالقادر – جمال الدین غیبی مراغی اهمیت زیادی یافت . وی در عین تسلط بر زبانهای عربی و ترکی و احاطه بر پیشینه ی ادبیات موسیقیایی اعم از کتب و رسالت موسیقی و دیوان اشعار شاعران برجسته گمنام و اشنایی با اشعار عامیانه و لهجه های ایرانی با انکه عرب نویس فاضلی بود با درایتی بی نظیر اثارش را به ادب فارسی نوشت و او را به حق :

بزرگترین مولف کتابهای فارسی موسیقی می دانند

در مورد تصانیف و حکایات و رویدادهای عبدالقادر مراغی

مراغه

ویژگی های اساسی افریده های موسیقیایی مراغی عبارت از اهنگسازی فی البداهه – خوانندگی و نوازندگی بوده است . ویژگی دیگر او بلند پروازیها و توانمندی در ارائه تفسیرهای تازه بر اثار کلاسیک بوده است اوج مهارتهای مراغی در ساخته معروف او در فرم نوبت مرتب به نمایش در امده است ..

افرینش این اثار با رویدادی پیوند خورده که در مجلس سلطان حسین در تبریز به سال ۷۷۸ قمری رخ داده است ..

این تمایل موسیقیدان جوان به افریدن اثری خارق العاده و ویژگی زیر بنایی کل افرینش موسیقی او شد . حکایت این رویداد به طور خلاصه چنین است :

در دربار سلطان حسین شاعران – عالمان – موسیقی دانان نامدار درباره مسائل مربوط به موسیقی بحث و گفتگو می کردند یکی از محور های گفت و گو همین ” فرم نوبت مرتب ” بود . انها می گفتند که اهنگسازی در این فرم بسیار مشکل است و زمانی طولانی و استعدادی ویژه می خواهد .

مراغی در ان مجلس ادعا کرد که در ایام ماه مبارک رمضان می تواند هر روز یک نوبت مرتب بسازد و انرا اجرا کند و در پایان ماه نیز هر سی نوبت را اجرا خواهد کرد .. موسیقی دانان برجسته ان زمان حاجی رضی الدین تبریزی در امکان پذیری و بی غرضی این ادعا تردید کرد و گفت لابد مراغی همه را از پیش ساخته و اماده دارد . عبدالقادر مراغی پیشنهاد کرد متن شعر مقام و ریتم هر یک اهنگها را در هر روز از ماه جداگانه به او بدهند علاوه بر این وی گفت که قطعه ها را در فرم سنتی چهار قسمتی بلکه در فرم پنج قسمتی خواهد ساخت . او قسمت پنجم را مستزاد ( افزوده ) نامید . سلطان حسین نیز شرط دیگری اضافه کرد که ملودی این قسمت افزوده شده باید در همه ی دوازده مقام باشد و هر شش اواز در ان بکار روند . همه ی این شرایط در یک فرمان ویژه نوشته شده که به دست سلطان حسین با اب طلا مهر شد .

موسیقی دان جوان این کار دشوار را با دقت انجام داد و صد هزار دینار طلا دریافت کرد و حاجی رضی الدین نیز او را به دامادی خود برگزید .

/. قول .

یک گونه موسیقی عربی است که از واژه سخن یا گفته چنین بر می اید که این قسمت در بردارنده گفتاری بی وزن است . قول پیش در امدی دارد انگاه یک مطلع اوازی روی یک مصرع با یک بین اجرا می شود که به دنبال ان قسمت میانی یا میانخانه همراه با یک میان قطعه می اید . مقداری زینت پردازی ملودیک یا ریتمیک (نقش .نقوش) نیز اضافه می گردد . وجود ترجیع بند برای این قسمت اجباری است و می تواند شعر دار یا سازس باشد .

/. غزل

با شعر فارسی اجرا می شود و به لحاظ ریتم و فرم همان ویژگی های قوی را دارد و گاهی قول و غزل را پیوسته و پشت سرهم هم می نوازند .

/. ترانه

در این قسمت شعری چهار مصرعی ( رباعی ) به کار می رود و این قسمت با ضربهای ریتمیک شروع می شود و به دنبال ان ملودی می اید در ابتدای قسمت میانی و ترجیع بند از الگوی یکسانی برای اجرا استفاده می شود .

/. فرو داشت ( فرود )

قواعد اهنگسازی این قسمت همانند قول است و اشعار عربی هستند

/. مستزاد ( افزوده )

همه ی تمهای اصلی قسمتهای پیشین تکرار میشوند ..ویژگی برجسته این قسمت استفاده از دوازده مقام و شش اواز است . مصرع اول به اواز نوروز خوانده میشود که در مقامهای حسینی و اصفهانی هستند و مصرع دوم با اواز ” گوشت ” است که در مقامهای بزرگ و مجاز است و مصرع سوم به اواز سلمک است که در مقامهای عشاق و راست ساخته میشود . مصرع چهارم به اواز گردانیه است که در مقامهای عراق و زنگوله ساخته میشود و بالاخره مصرع اخر به اواز شهناز است در مقامهای رهاوی و زیر افکند …

به نقل از مراغی ویژگی عمده نوبت سنتی چهار قسمتی وحدت مقامها و دورهای ریتمیک در سراسر قطعه است و نغمه اول با نغمه اخر یکی است . مراغی با اینکه در چهار قسمت نخست از همه قواعد پیروی می کنند در قسمت اخر رویکردی ازادانه در پیش می گیرد . باید توجه داشت که باور مراغی در مقام افریننده به کار گیری مبنای دانش صوتی نظری و قواعد موجود در اهنگسازی در جهت شکستن مرزهای سنتی بوده است تا بتواند اثاری بی سابقه در موسیقی پدید اورد .

مراغه ای

اوازه ساخته شدن سی نوبت مرتب همه جا پیچید و به شهر اردبیل ( جنوب اذربایجان ) رسید و او را در مجلس خواجه صدر الدین ابن شیخ صفی ( صفوی ) دعوت کردند و در انجا مقامهای حسینی و حجاز با ساز ” کاسات ” اجرا کرد . این ساز را خود به منظور اجرای موسیقی سنتی تغییر داده بود ..

کارشناسان خبره موسیقی و فرمانروایان ان عصر اغلب از مراغی می خواستند اثاری متفاوت با فرمها و ریتمهای کلاسیک بسازد . او در رساله خود از هفت درو ریتمیک جدید سخن به میان می اورد که در ساخته هایش به کار برده است ..

ضرب الربیع

در تبریز در یکی از مجالس سلطان حسین جلایر که در قصر ( دیوانخانه ) بر پا شده بود مراغی قطعه ای بر پایه یک دور ریتمیک جدید ساخت و چون به هنگام بهار بود سلطان این دور جدید را ضرب الربیع نامید . یعنی فصل بهار ربع چهارم اخر سال . این دور از شش فاصله ” تننن ” تشکیل میشود . تکیه اول روی ” ت” اول است و تکیه دوم روی ” ت” فاصله پنجم .

گرچه این اهنگ در جوانی مراغی ساخته شده است اما نام ان در نخستین کتاب نظری او ” جامع الالحان ” که بسیار برتر نوشته شده است به چشم می خورد . در کتاب ( فوائد عشره ) که اخرین رساله او است می توان در مورد ضرب الربیع بیشتر دانست .

ضرب الفتح

در سال ۷۸۴ قمری شاهزاده شیخ علی از بغداد به تبریز لشکر کشی کرد تا ضرب شستی به احمد جلایر نشان دهد . سلطان احمد در ناحیه ” اوجان ” شکست خورد و به قلعه ” النجا ” عقب نشینی کرد و شاهزاده شیخ علی پبروز شد . او به افتخار این پیروزی از عبدالقادر مراغی خواست اهنگی کاملا با ریتم جدید بسازد که تعداد ضربهای ان فرد باشد . عبدالقادر فیالبداهه یم ملودی ۴۹ ضربی بوجود اورد .

این ریتم در جامع الالحان ۵۰ ضربی نشان داده شده است شاهزاده این اهنگ را ضرب الفتح ریتم پیروزی نام گذاشت .

دور شاهضرب / دور شاهی

روزی در جریان گردش با کشتی در بغداد سلطان احمد جلایر از مراغی خواست به مناسبت ملاح در کشتی یک ملودی با ریتم سی ضربی بسازد . مراغی نیز فی البداهه روی چهار بیت از سروده های شیخ جنید بغدادی مقام سه گاه ساخت . این قطعه سی دور است .

دوره بعدی ساخت دورهای ریتمیک در حیات حرفه ای مراغی به زمانی مربوط می شود که در اسیای میانه در خدمت پادشاهان تیموری به سر می برد . تیمور هر بار که از نبردی باز می گشت از مراغی می خواست که برایش عود بنوازد و اهنگهایی در مقامهای نوا و نهفت بسازد ..

در ” باغ دلگشا ” در سمرقند مجالسی بر پا میشد که مراغی در انجا چنگ و عود می نواخت . او مناسبترین شعر را برای هر مقام خوب می دانست .

ماتین

در دوران فرمانروایی نوه محبوب تیمور ( محمد سلطان ) مراغی در باغ نقش جهان اهنگی بر اساس دور ریتمیک ماتین ساخت که از دویست ضرب تشکیل میشد . فرمی که از دشوارترین فرمهای موسیقی – هنری قرون وسطی به شمار می رفت در قرن هفدهم میلادی یکی از عالمان موسیقی اهل اسیای میانه به نام درویش علی چنگی می نویسدکه ساختن قطعه ای در این ریتم حداقل ده سال طول می کشد ولی عبدالقادر در مدت کوتاهی این کار را کرد به گفته درویش علی شهرت این قطعه قرنها در تاریخ هنر باقی خواهد ماند .

قمریه

مراغی در شهر حجند ( تاجیکستان ) در باغ قصر خلیل سلطان ( ۱۴۰۹-۱۴۰۴ م ) فی البداهه اهنگی به ریتم قمری ساخت . دور ریتمیک این اهنگ به الهام از اواز قمریان پرنده پدید امد .

دور جدید

در همان دوران مراغی قطعه ای ریتمیک دیگری ساخت که دور جدید نام گرفت این دور از چهارده ضرب تشکیل میشد .

دور عدل

مراغه

در قطعه ای زاغان هرات در مجلس شاهرخ نوه تیمور گفت گویی بر سر عدالت در گرفت . انجا مراغی ملودی ریتمیک ساخت که دور عدل نامیده شد . این اثر ۲۸ ضربی بود .

مراغی همیشه سعی در نواوری داشت

ضربین

این فرم موسیقیایی ریتمیک کاملا شناخته شده بود و به صورت ترکیب دو دور ریتمیک اجرا میشد و مراغی انرا پیچیده تر هم کرد . در این فرم تصنیف ساخته بود و خود با سازهای کوبه ای اجرا می کرد و در اجرایش دو تا شش دور ریتمیک را هم زمان ترکیب می کرد . هر گاه چهار دور مختلف وجودداشت برای ضرب زدن از دو دست و دو زانوی پاهای خود استفاده می کرد و هر گاه بیش از چهار دور وارد ترکیب میشد برای اجرای ریتمهای افزوده شده از انگشتان کمک می گرفت .

سلطان احمد نیز قبل از به تاج و تخت رسیدن درباره این مهارت حیرت انگیز مراغی مطالبی نوشته بود .

پیشرو

مراغی در طول ویژگی های گونه سازی پیشرو می نویسد که معمولا اینگونه را در دوره های ریتمیک رمل یا مخمس اجرا می کنند و از پانزده خانه تشکیل شده است . خانه لحنی است که حدود چهار ضرب طول می کشد . مراغی در بسیاری از دوره های ریتمیک پیشرو ساخت و یکی از ساخته های اواز ۲ خانه تشکیل میشد و ۱۲ خانه در بردارنده ۱۲ مقام بود و ۶ خانه در بر دارنده ۶ اوازه و ۲۴ خانه در بر دارنده ۲۴ شعبه ..

فاختی

اطلاعات مربوط به دور ریتمیک فاختی برای اولین بار به قلم صفی الدین ارموی قرن هفتم قمری نوشته شد . و پس از او شکلهای گوناگونی روی این ریتم ساختند و اجرا کردند به ویژه ده ضربی و بیست ضربی و بیست و هشت ضربی ..

ورشان ( کبوتر وحشی )

لمه ورشان همانند فاختی از کلمه هایی بود کهموسیقی دانان عجم به کار می بردند اما مراغی اثار بسیاری در دورورشان ساخت .

عبدالقادر مراغی تا پایان عمر سرگرم اهنگسازی بود .. او می نویسد :

با وجود کهنسالی دلم جوان است . سری پر شور و دلی پر سوز دارم . در کهنسالی همچو عهد شباب با اوازهایم در و گوهر می افشانم و افریدگانم تا روز محشر به جا خواهند ماند تا یادم را زنده نگه دارند ..

مراغی در رساله هایش عمیقا نگران سرنوشت ساخته های خود بود . او می نویسد :

موسیقی دانان زمان او در دانش و فرهیختگی به کمال نرسیده اند و جز اثار ساده مردم پسند را نمی نوازند و نمی توانند اهنگهای پیچیده و دشواری همچون ساخته های او را فرا گیرند . او ناراحت اجرا نشدن ساخته هایش بود .

او برای نجات میراث موسیقیایی خود اموزش بسیار جدی در زمینه موسیقی به پسرانش داد . کوچکترین پسرش عبدالعزیز و نوه اش محمود از موسیقی دانان بزرگ دربار عثمانی بودند و هر کدام کتابی به یاد پدر و نیای خودنوشتند .

انان اثار مراغی را اجرا می کردند و شاید هم به شاگردانی اموخته باشند .

برچسب ها

ممکن است به این موارد نیز علاقه مند باشید:

0 دیدگاه در “اختصاصی آوای ایرانیان/ تحلیل و بررسی علم موسیقیایی اعجوبه موسیقی”

پاسخ دهید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

ویدئو

مشترک خبرنامه شوید

برای دریافت آخرین مطالب سایت در ایمیل خود عضو خبرنامه شوید