خبرگزاری آوای ایرانیان: رسالت شعر وشاعری (بخش نخست)

هر هنری چون ترانه، موسیقی و شعر مطلوب می بایست حاوی عصاره های عرفان، حکمت و اخلاق باشند

تهیه، تدوین، تنظیم:

دکتر جهاندار مهر افشا

قسمت اول

رسالت شعر وشاعری

در بیان طرق حرکت انسانها از «آنچنانکه هست» به « آنچنانکه باید» از دیدگاه اسلام تاکنون در ارزیابی پدیده ی شعر و شاعری مانند دیگر پدیده های خیلی با اهمیت معارف بشری قضاوتهای گوناگونی صورت گرفته است که همه ی آنها را می توان در سه نوع خلاصه نمود:

نوع یکم- قضاوتهائی است افراطی که به هر نحوی باید از آن قضاوتها اجتناب کرد، مثلاً گفته شده است: راز نبوت ها در ما شعراء تجلی کرده است این شاعر از تفاوت بسیار زیاد میان الهام و وحی غفلت ورزیده است. بعضی دیگر گفته اند: « برای بیان واقعیات هیچ راهی بهتر از شعر وجود ندارد». گروهی گفته اند: «هروقت که بشر از حل معماهای هستی عاجز گشت، علم و جهان بینی ها را کنار گذاشته به شعر پناه می برد.»

نوع دوم- قضاوتهای تفریطی است که شعر را تا پست ترین پدیده ی خیالات وپندارها تنزل داده وبروزآن را نوعی مغز بشری از درک واقعیات و برقرارکردن ارتباط با آنها دانسته اند. حتی در پندی که نظامی گنجوی به فرزندش می دهد، می گوید:

در شعر مهیج و در فن او

چون اکذب او است احسن او

برای انتقاد از این دونظریه افراطی و تفریطی، بهترین راه اینست که ما نوع سوم از قضاوت ها را مطرح نمائیم که وقت محققان و بررسی کنندگان را بیهوده تلف نکنیم.

نوع سوم- قضاوتی است منطقی و معتدل که با نظر به حقیقت شعر ونتایج مثبت ومنفی آن در معرفت و عمل بشری صورت می گیرد.اگر بخواهیم دلیل و ملاکی را که این گونه داوری به آن تکیه می کند، مطرح کنیم، بایستی توصیف زیر را در باره ی شعر از نظر بگذارنیم: « شعر عبارتست از بیان زیبا و موزون واقعیات با احساسی والا و فهم برین درباره ی انسان « آنچنانکه هست» و « انسان آنچنانکه باید» و جهان « آنچنانکه می تواند برای انسان وسیله ی رشد و کمال در قلمرو معرفت و عمل باشد» به عبارت دیگر می توان گفت: کوشش شعر و هدف اعلای این پدیده ی با اهمیت در این است که بیان کننده ی بهترین موضع گیری انسان در بیان واقعیات و بیان طرق بهره برداری از آنهاست با آهنگ خاصی که در روح انسان شاعر نواخته می شود. البته جملات فوق چنانکه تذکر دادیم، توصیفی درباره ی شعر است که از دیدگاه خاص مباحث ما می توان مطرح نمود، نه تعریف منطقی (حد تام) که ذات حقیقی موضوع مورد تعریف را بیان می نماید. ارزیابی و قضاوت اسلام درباره ی پدیده ی شعر و شاعری معتدل ترین ومنطقی ترین همه ی ارزیابیها و قضاوتها است که مطابق حقیقت دراین موضوع بسیار با اهمیت است.

در آیات قرآن مجید شعر به معنای پست آن که متداول در روزگار جاهلیت بوده وحقیقتی جز خیال و پندار وهدفی جز برانگیختن خیال ومسخ واقعیات وکاریکاتور ساختن هر آنچه که دردیدگاه آدمی قرار می گیرد، نداشته است، به شدت محکوم شده است. اما دلیل اینکه شعر و شاعری در آن دوران جز خیال و مسخ واقعیات محوری نداشته است، تهمتی بود که در صدر اسلام به پیامبر اکرم (ص) می زدند و می گفتند: « ءانالنارکو الیهتنا لشاعر مجنون (آیا ما خدایان خود را به جهت یک شاعر دیوانه رها کنیم) می توان از این آیه استفاده کرد که شاعران در آن زمان همسایه ی دیوار به دیوار دیوانگان بوده اندکه نه واقعیتی را درک می کنند ونه موضع خود را در برابر آن وا قعیات می توانند به طورمنطقی صحیح انتخاب نمایند.

در آیه ای دیگر نظر منکران نبوت پیامبر اسلام که متکی به شاعر بودن آن حضرت بود، که خود بی اعتبار بودن شعر را در بر دارد، چنین نقل می کند: ام یقولون شاعر نتربص به ریب المنون»(توضیحاً:الصافات آیه ۳۶٫(مهر افشا)) (آیا آنان می گویند: پیامبر شاعری است که ما فرا رسیدن اضطراب و دگرگونی زندگی او را به سوی مرگ، انتظار می کشیم) منظور آنان از این اتام بیان جریان معمولی در پدیده ی شعر به معنای متداول آن بود که با مرگ شاعر از بین می رود، زیرا محتوای شعر به معنای مزبور مشتی خیالات و احساسات شخصی است که ضامن بقای آنها خود شاعر است، به خلاف بیان واقعیات که به مجردبروز و صدور آن از بیان کننده ی آنها، عامل بقاء و پایداری خود را با تکیه به واقعیات در خود می پروراند.