قانون
سازی همساز با سازهای ملی موسیقی سنتی ایران

حدیث جناتی کارشناس موسیقی
نوازنده، محقق و مدرس ساز قانون

با نگاهی به نقش مهدی مفتاح پیشگام روش تدریس قانون در ایران در نیمه نخست قرن حاضر با توجه به تقارن اسفندماه با سالروز درگذشت استاد مهدی مفتاح که هنر آموزش ساز قانون مدیون تلاشهای وی است و کتاب آموزشی بجا مانده از او تاییدی بر نقش مهم مهدی مفتاح در رونق ایرانی ساز قانون است ، بر آن شدم تا با اشاره ای مختصر به این استاد اندکی به ساز قانون و جایگاه آن در ارکستر موسیقی ایرانی بپردازم که امید است سایر پژوهشگران و نوازندگان این ساز در تکمیل این مقالات یاریگر باشند.
سیر تحول نغمگی در موسیقی ایران از آغازین آثار فاخر دوران طلایی ضبط صفحات و استوانه های مومی در اوایل قرن جاری ، ما را به این اندیشه رهنمون می کند که چرا و چگونه و از چه رو موسیقی اصیل ایران رنگ پذیری خاصی داشته و دارد.
عناصری همچون سیر توالی نغمات بر مبنای روایت ماضی ، آنچه در انتقال سینه به سینه مهم بوده است ، و لحنی اثر بخش و بیانی مبتنی بر مقبولیت محصول خروجی ؛ عناصری هستند که از دیرباز علل عقد قرارداد ضبط صفحه مسیو هامبارسون و کمپانی هیزمسترویس با سید احمد خان و دسته موسیقی همدل او در آن عهد بوده است و این پیشینه مدلّل مظهری از علل و مصداق مانایی یک اثر موسیقایی بوده ، هست و خواهد بود.
تبادلات فرهنگی دهه های اول و دوم قرن حاضر و سفرهای ضبط صفحه توسط هنرمندان در کمپانی های مختلف  و تقارن زمانی با سال های ۱۳۱۹ و افتتاح رادیو و ادامه این مسیر در سال ۱۳۲۶ و ورود دستگاههای ضبط به رادیو و آغاز ضبط آثار موسیقی در رادیو ، و در همان دوران حضور تحصیل کرده های ایرانی فرنگ رفته یا اروپاییان از فرنگ آمده به ایران نگاه تازه ای در موسیقی ایران بنا نهاد.
تفکراتی تازه و قطعاتی با روحی مدرن تر به نسبت دوره تاریخی و فرهنگی موجود در آنزمان نیاز به اصواتی جدید و گویاتر در بین موسیقیدانان آن روزگار بوجود آورد که اوج این باور با استاد روح الله خالقی و معدودی دیگر به اوج خود رسید و آزمون و خطای رایج در ارکستراسیون با مدارا و تسهیل و کسب مقبولیت عامه به آرامش نزدیک تر می شد.

زمانی که در ارکستر رادیو ساز کلارینت یا قره نی درخشید موسیقی ارکسترال ایرانی نفسی عمیق کشید و خالقی این تابو را شکست که دوران ضبط صفحه و سفرهای دلشدگانی شاید رو به تغییر است و گروه نوازی ایرانی با فرزندانی مانند تار و کمانچه و تنبک می تواند نسلی دیگر مانند: کلارینت – پیانو – ویلن – و … را به فرزندخواندگی بپذیرد و با افزودن کمی چاشنی تبحر و تخصص و ژانر شکنی می توان صدایی دیگر را شنید و دنبال کرد و پی گرفت.
از زمان تلاشهای استاد روح الله خالقی و امثالهم قریب به نیم قرن می گذرد و در ارکسترهای اصیل ایرانی سازهایی مانند: قیچک – رباب – پیانو – عودوبربط – قانون – تنبور – دیوان و کمی هم چیدمان های مینیاتوری مدرن تر مشاهده می شود که مستمع هشیارانه غرق لذتی بیشتر از روایت صفحه گونه ارکسترهای اولیه بوده است و این نگاه نو از دهه ۵۰ با پهلوانی های اساتید نسل نو در موسیقی ایران منجر به انقلابی در داشته ها و باورهای سه دهه اخیر شد.
البته ضعف بصری مخاطب برای موسیقی ایرانی که نتوانسته بود برای دو دهه ساز را که در نگاه مخاطب ایرانی معشوقی ستودنی است نهادینه کند ، شاید فرصت ظهور و بروز بهترین ها در دهه جاری شد و البته استثنائات نیز یادمان نرود…
در این مقال به ویژگی ها و شخصیت صوتی ساز مهم قانون در موسیقی ایرانی می پردازیم و در ادامه سایر سازهای نوپای موسیقی ایران را چالش خواهیم کرد و امید آنکه کسی  از این مقال نرود.
آغاز ناشناخته آشنایی و تعامل موسیقدانان ایرانی با ساز قانون مرز مشخصی از تبادل موسیقی ایران و موسیقی عرب است که در آغاز قرن هجری حاضر این تعامل عامل ظهور و ثبوت ساز قانون و صدای خاص آن که مرزی بین سنتور و پیانو است ، می گردد.
یکی از اتفاقات کمی هنری موسیقی گذشته ایران پیوند نام و عنوان موسیقیدانان به هم است یعنی می گفتند : حسن خان سنتوری یا اسماعیل خان کمانچه کش و نیز پدر و پسری با نامهای رحیم قانونی و جلال قانونی ، که شاید جد ساز قانون در ایران هستند.
دلیل اهمیت ساز قانون و جایگاه صوتی آن همجواری و حضور این ساز در کنار سازهای مادر مانند تار و کمانچه و سنتور در آثار مضبوط قدیم ایران است که البته در سفرهای ضبط صفحه حضوری ندارد یعنی قرار نبوده است لحن آنروزهای ساز قانون همجواری با سازهای ایرانی داشته باشد زیرا لحن موسیقی عربی در ساز قانون رحیم قانونی و جلال قانونی که از جلال قانونی آثاری به جای مانده است تایید این نکته است ؛ و این نکته به صراحت مانند حضور ساز دیوان در ارکسترهای امروزی است که هنوز به لحن ترکی صدا می دهد و کاربرد ساز دیوان به همین دلیل هنوز گستره نشده است.

نسل بعدی ساز قانون یعنی استاد مهدی مفتاح که نوازنده ای چیره دست در ساز ویلن بود و نقش وی در موسیقی آکادمیک تا آنجا مهم بوده که تا مقام ریاست هنرستان موسیقی هم رسیده است  ، که به خواسته و نظر استاد روح الله خالقی برای طی نمودن دوره آموزشی ساز قانون و عود در سال ۱۳۳۶ به کشورهای عربی ( عراق ) سفر می نماید و با تمرکز روی ساز قانون به مدرسین عرب  ساز مراجعه می نماید و گنجینه ای از آموخته های خود را برای ایران به ارمغان می آورد که به قلم خود استاد در مقدمه کتاب متد قانون آمده است  : … متد آموزش قانون را در مدت ۱۵ سال تکمیل کردم و این متد را طوری تنظیم نمودم که برای دوره شش سالهء هنرجویان هنرستان موسیقی کامل و کافی باشد…

لحن ساز استاد مهدی مفتاح آنگونه که از آثار بجا مانده از وی شنیده می شود هنوز عربی است و این نکته حاکی از آن است که در آندوره لحن عربی و شیوه نوازندگی مانند نوازندگان عرب برای ساز قانون مقبول بوده است و از همین رو با توجه به نقش مهم وی ، پایه گذار آموزش قانون در ایران (درسدهء کنونی خورشیدی) را مهدی مفتاح (۱۳۷۵-۱۲۹۰) می دانیم . مهدی مفتاح با تالیف یک متد آموزشی برای قانون شاگردانی تربیت کرد که متاسفانه همگی به جز یک نفر که در ادامه خواهم گفت ، سبک استاد خود را که همانا اجرای نواهای ایرانی با تکنیک عربی بود ، با تغییراتی محسوس ولی با لحن عربی ادامه دادند .
با توجه به توانمندی ساز قانون در بیان موسیقیایی زیبای قطعات ایرانی از دو جنبه ریتم عالی و رنگ صدا و نغمگی بسیار جلب کننده در سالهای ۱۳۳۰ تا۱۳۶۰ در بسیاری آثار موسیقی پاپیولر و حتی کلاسیک ایرانی رایج در آن دوره نقش مهمی را برای ساز قانون شاهد بوده ایم که می توان با کمی اغراق اینگونه گفت که ساز قانون را در اغلب آثار ارکسترال ایرانی بجا مانده از ژانرهای پاپ و سنتی به همراه سایر سازهای ایرانی و پاپ-کلاسیک شاهد بودیم. و حتی در سه دهه اخیر آهنگسازان بسیاری برای ایجاد رنگ صوتی خاص به ساز قانون پناه برده اند و گستره صوتی خاصی که در لحظاتی همرنگ سازهای پیانو و چنگ زینت ارکستر ایرانی می شود دلیلی بر خاص بودن ساز قانون شده است.
طی توالی کلاسیسیسم و رمانتیسم با میاندوره های نئو کلاسیک و نئو رمانتیک برای ساز قانون نیز صدق می کند و بعد از استاد مهدی مفتاح ظهور نسل نوی قانون نوازی با چند چهره توانمند شکل می گیرد که دو نام مطرح سیمین آقا رضی و ملیحه سعیدی در آن می درخشد که توانستند با گذر از مرحله گذار تبدیل لحن عربی قانون به نغمات ایرانی خدمتی ارزشمند به این ساز مهم در موسیقی ایران بنمایند.
استاد سیمین آقا رضی با حضوری چند جانبه بین چندین ژانر مختلف موسیقی های محفلی و کلاسیک و رسانه ای توانست جایگاه ملودیک این ساز را در بین موسیقیدانان ایرانی به حدی اعلا برساند و توانست اهمیت قانون را در کلیه ارکسترهای ایرانی اثبات نماید و سپس استاد ملیحه سعیدی با رویکرد کلاسیک گونه به ساز قانون اهمیت کلاسیک این ساز را در اجرای ردیف موسیقی اصیل ایرانی و نیز در بین ارکسترهای ایرانی و تلفیقی به همه اثبات نمود. و ذکر این نکته جالب است که این دو شاگرد ممتاز استاد مهدی مفتاح که در یک مکتب آموزش دیده اند دو نقش متفاوت برای موسیقی ایرانی و ساز قانون ایفا کرده اند که به نظر من استاد سیمین آقا رضی با پرداختن به ملودی قطعه و استفاده از حرکت های دو دست برای پردازش بهتر ملودی توانست رنگ پذیری قانون را در بسیاری از آثار موسیقی پاپیولار ایرانی مانند شاهکارهای استاد انوشیروان روحانی که خاطره ساز ایرانیان است ، به زیبایی به تصویر بکشد ؛ و استاد ملیحه سعیدی با نگرشی کلاسیک با تکیه بر اصالت ردیف موسیقی دستگاهی ایران و رویکردی آموزشی تر به شیوه ای قطعات را تنظیم و
اجرا می نماید که دست راست خط اصلی ملودی را می نوازد و دست چپ برای آکومپانیمان و هارمونی سازی حرکتی مجزا را اجرا می نماید که این ویژگی ها در آثار این دو استاد برای هنرجویان مشهود است و در ادامه این مقاله به آنالیز و شناخت فرم آثار این دو استاد خواهم پرداخت و در جای خود به ویژگی های شیوه آموزشی استاد مهدی مفتاح بعنوان دارنده نخستین متد آموزشی ساز قانون خواهم پرداخت.
ساز قانون با قرار گرفتن در مرز موسیقی های محفلی و حتی موسیقی پاپیولر عامیانه به قولی کوچه بازاری و موسیقی های کلاسیک ایرانی و حتی کلاسیک جهانی توانسته است به همه ثابت کند اگر در دو یا سه دهه با حضور امثال استاد فرامرز پایور و استاد پرویز مشکاتیان ساز سنتور سرپرست و میداندار گروه نوازی در ارکسترهای ایرانی بوده است ، امروز می توان با رنگ صوتی و قابلیت خلق ریتم ها و ملودی ها و بویژه آکوردهای خاص و شنیدنی با ساز قانون باید سرپرستی و میدانداری ارکسترهای ایرانی را به  این ساز سپرد.
خوشبختانه با فعالیت گسترده و از خود گذشتگی های دو چهره نامدار ساز قانون اساتید: ملیحه سعیدی و سیمین آقارضی ، امروز شاهد حضور هنرمندان نسل جدیدی هستیم که شاگردان این دو هنرمند بزرگ هستند و هرکدام نبض یکی از گروههای موسیقی اصیل ایرانی را در دست دارند، و نیز با ارائه آثاری فاخر اعم از تکنوازی و گروه نوازی و آثار ارکسترال حول محور ساز قانون امید آن می رود که در آینده نزدیک توسط آهنگسازان بزرگمان شاهد قطعاتی ارزشمند برای ساز قانون و ارکستر باشیم ؛ و امید است مدرسین این ساز در تبیین روشهای مدرن آموزش ساز قانون برای تربیت نوازندگانی که بتوانند در کنار سایر سازهای اصلی ارکستر ایرانی بنوازند تلاشهایی صد چندان بنمایند تا زحمات استادانی چون مهدی مفتاح در هم قرنی با ایشان به بار شکوفایی بنشیند.
این مقاله بابی است بر آشنایی علاقمندان موسیقی ایرانی و اهالی هنر و فرهنگ ایرانزمین که در ادامه به ویژگی های فنی و موسیقایی ساز قانون نیزخواهیم پرداخت تا با قانون یا به لفظ اروپایی اش Canon  یا anon
بیشتر آشنا شویم ، و امید که مقبول افتد.